No. 94
अहिले गीताको तेस्रो अध्यायको प्रसंग चलिरहेको छ । हजुरहरुले यो लेख पढ्दा गीताको सानो पुस्तक (छोटो अर्थ भएको, संस्कृत शब्द पनि छुट्टयाइएको) लिए हजुरहरुलाई सजिलो हुनेछ ।
श्लोक ३३
सम्पूर्ण
प्राणीहरु प्रकृतिवाट उत्पन्न हुन्छन् । ज्ञानी महापुरुष पनि आफ्नो
प्रकृति अनुसार नै चेष्टा गर्छन् । फेरि यसमा कसको हठले के गर्न सक्छ ?
संसारमा हुने जति सबै कर्महरु स्वभाव अथवा सिद्धान्तको
आधारमा नै हुन्छन् । स्वभाव दुई प्रकारका हुन्छन् -- राग-द्वेषरहित र
राग-द्वेषयुक्त । जस्तो, सडकमा हिंड्दा हामी कुनै सूचना पढ्छौं, त्यो वेला
हामीमा न राग हुन्छ, न द्वेष हुन्छ । तर, कुनै मित्रको पत्र पढ्दा हामीलाई
राग हुन्छ र कुनै शत्रुको पत्र पढदा हामीलाई द्वेष हुन्छ । कुनै सद्ग्रंथ
पढ्दा हामी सिद्धान्तद्वारा पढ्छौं । मनुष्य-जन्म परमात्म
प्रप्तिकोलागि हो, त्यसैले परमात्म प्राप्तिको उद्देश्यले कर्म गर्नु पनि
सिद्धान्त अनुसार कर्म गर्नु हो ।
यसै गरी हेर्नु, सुन्नु, सुँघ्नु, स्पर्श गर्नु आदि
क्रियाहरु स्वभाव र सिद्धान्त दुवैवाट हुन्छन् । राग-द्वेषरहित स्वभाव दोषी
हुँदैन, वरु राग-द्वेषयुक्त स्वभाव दोषी हुन्छ । राग-द्वेषपूर्वक हुने
क्रियाहरुले व्यक्तिलाई बाँध्छन्; किनकि राग-द्वेषले स्वभाव अशुद्ध पार्छन्
र सिद्धान्तद्वारा हुने क्रियाहरुले उद्धार गर्छन्, किनभने सिद्धान्तले
स्वभाव शुद्ध वनाउँछन् । स्वभाव अशुद्ध भएको कारणले नै संसारसंग मानिएको
सम्बन्ध-विच्छेद हुँदैन । शुद्ध स्वभाव द्वारा संसारसँग मानिएको सम्बन्धको
त्याग सजिलोसँग हुन्छ ।
ज्ञानी महापुरुषको आफ्नो भनिने शरीरद्वारा
स्वतः क्रियाहरु हुन्छन्, किनकि यसमा कर्तृत्वाभिमान हुँदैन ।
परमात्मप्राप्ति चाहने साधकका क्रियाहरु सिद्धान्त अनुसार हुन्छन्। जस्तो
लोभी व्यक्ति 'घाटा नलागोस्' भनेर सँधै सावधान रहन्छ, त्यस्तै साधक
पनि कहिं कुनै क्रिया रागद्वेषपूर्वक होला कि भनेर सावधान रहन्छ । यस्तो
सावधानी हुँदा साधकको स्वभाव छिट्टै शुद्ध हुन्छ र पछि गएर ऊ
कर्म-बन्धनदेखि मुक्त हुन्छ ।
सम्पूर्ण क्रियाहरु प्रकृतिद्वारा नै हुन्छन्,
तैपनि अज्ञानी पुरुष ती क्रियाहरुसँग आफ्नो सम्बन्ध मान्छ र आफूलाई ती
क्रियाहरुको कर्ता मान्छ । पदार्थहरु र क्रियाहरुसँग आफ्नो सम्बन्ध मान्दा
नै राग-द्वेष उत्पन्न हुन्छन्, यही राग-द्वेषवाट जन्म-मरण हुन्छ । परन्तु
प्रक्रितिसंग सम्बन्ध नमान्ने साधक आफूलाई सँधै अकर्ता नै अनुभव गर्छ ।
स्वभावमा मुख्य दोष प्राकृत पदार्थहरुको राग नै हो । स्वभावमा राग रहुन्जेल अशुद्ध कर्म भइरहन्छन् ।
राग मानिएको अहम् मा रहन्छ र मन, बुद्धि, इन्द्रियहरु र इन्द्रियहरुको विषयमा देखिन्छ ।
अहम् दुइ किसिमको हुन्छ ----
(१) चेतन द्वारा जडसँग मानिएको सम्बन्धले हुने तादात्म्यरूप 'अहम्'
(१) चेतन द्वारा जडसँग मानिएको सम्बन्धले हुने तादात्म्यरूप 'अहम्'
(२) जड प्रकृतिको धातुरूप 'अहम्'
जड
प्रकृतिको धातुरूप 'अहम्' मा कुनै दोष छैन; किनकि यो 'अहम्' मन, बुद्धि,
इन्द्रियहरु आदि जस्तो एउटा करण नै हो । यसैले सम्पूर्ण दोष मानिएको
'अहम्' मा छ । ज्ञानी महापुरुषमा तादात्म्यरूप 'अहम्'को सर्वथा अभाव हुन्छ;
अतः उसको भनिने शरीरद्वारा हुने समस्त क्रियाहरु प्रकृतिको धातुरूप 'अहम्'
वाट नै हुन्छ । वास्तवमा समस्त प्राणीहरुको सबै क्रियाहरु यही धातुरूप
'अहम्' द्वारा नै हुने हो, तर जड शरीरलाई 'म' र 'मेरो' मान्ने अज्ञानी
पुरुष ती क्रियाहरुलाई आफ्नो तथा आफ़्नोलागि मान्छ र बाँधिन्छ । किनकि
क्रियाहरुलाई आफ्नो र आफ़्नोलागि मान्दा नै राग हुने हो ।
ज्ञानी महापुरुषको अन्तःकरणमा राग-द्वेष नरहने हुँदा उसको प्रकृति निर्दोष हुन्छ । यसैले,
ज्ञानी महापुरुष प्रकृतिको वशीभूत हुँदैन, तैपनि ऊ आफ्नो प्रकृति अनुसार नै चेष्टा गर्छ ।
भगवान पनि आफ्नो प्रकृति (स्वभाव)लाई वशमा गरेर जुन योनिमा अवतार लिनुहुन्छ, त्यही योनिको चेष्टा अनुसार व्यवहार गर्नु हुन्छ । उहाँको अवतारी शरीरहरुमा पनि वर्ण, योनि अनुसार स्वभावको भिन्नता रहन्छ, तर परवशता रहँदैन । तर प्रकृतिसँग सम्बन्ध-विच्छेद नभएका मनुष्यको प्रकृतिमा भिन्नता र परवशता रहिरहन्छ ।
ज्ञानी महापुरुष प्रकृतिको वशीभूत हुँदैन, तैपनि ऊ आफ्नो प्रकृति अनुसार नै चेष्टा गर्छ ।
भगवान पनि आफ्नो प्रकृति (स्वभाव)लाई वशमा गरेर जुन योनिमा अवतार लिनुहुन्छ, त्यही योनिको चेष्टा अनुसार व्यवहार गर्नु हुन्छ । उहाँको अवतारी शरीरहरुमा पनि वर्ण, योनि अनुसार स्वभावको भिन्नता रहन्छ, तर परवशता रहँदैन । तर प्रकृतिसँग सम्बन्ध-विच्छेद नभएका मनुष्यको प्रकृतिमा भिन्नता र परवशता रहिरहन्छ ।
ज्ञानी महापुरुषको प्रकृति निर्दोष हुने भएकोले उ प्रकृतिको
वशमा हुँदैन, वरु प्रकृति उसको वशमा हुन्छ । कर्मलाई फल दिने वनाउने नै
कर्तृत्वाभिमान र स्वार्थ बुद्धिले हो । ज्ञानी महापुरुषमा कर्तृत्वाभिमान र
स्वार्थ बुद्धि हुँदैन । ऊवाट चेष्टा मात्रै हुन्छ । बन्धन गराउने कर्मले
हो, चेष्टा र क्रियाले होइन । उसको स्वभाव यति शुद्ध हुन्छ, ऊवाट हुने
क्रियाहरु पनि महान् शुद्ध एवं साधकहरुकोलागि आदर्श हुन्छ ।
पहिलेको अथवा वर्तमान जन्मको संस्कार, माता-पिताको संस्कार,
वर्तमानको संग, शिक्षा, वातावरण, अध्ययन, उपासना, चिन्तन, क्रिया, भाव
अनुसार स्वभाव वन्छ । यो स्वभाव सबै मनुष्यमा भिन्न भिन्न हुन्छ र
स्वभावलाई निर्दोष वनाउनमा सबै स्वतन्त्र छन् । व्यक्तिगत स्वभावको
भिन्नता ज्ञानी पुरुषहरुमा पनि रहन्छ । चेतनमा भिन्नता हुँदैन र प्रकृति
(स्वभाव)मा भिन्नता रहन्छ । प्रकृतिको स्वभाव नै विषम हो । जस्तो एकै
जातिको भए पनि वृक्षहरुमा भेद रहन्छ, त्यस्तै प्रकृति (स्वभाव) शुद्ध हुँदा
पनि ज्ञानी महापुरुषहरुमा प्रकृतिको भेद रहन्छ ।
ज्ञानी महापुरुषको स्वभाव शुद्ध (राग-द्वेषरहित) हुन्छ; अतः
ऊ प्रकृतिको वशमा हुँदैन । तर अशुद्ध (राग-द्वेषयुक्त) स्वभाव भएका
व्यक्तिहरु आफैंले वनाएको परवशताद्वारा वाध्य भएर कर्म गर्छन् ।
जसको
स्वभाव महान् शुद्ध एवं श्रेष्ठ छ, तिनका क्रियाहरु पनि आफ्नो आफ्नो
प्रकृति अनुसार नै हुने गर्छ । त्यस्तै, जसको स्वभाव अशुद्ध छ, ती
व्यक्तिहरुका क्रियाहरु पनि उनीहरुको प्रकृति अनुसार नै हुन्छ । यो विषयमा
हठ गर्ने कुनै काम छैन । जसको जस्तो स्वभाव छ, उसले त्यही स्वभाव अनुसार नै
कर्म गर्नु पर्छ । यदि स्वभाव अशुद्ध भए उसलाई अशुद्ध कर्महरुमा र शुद्ध
भए शुद्ध कर्महरुमा लगाइन्छ ।
अर्जुनले हठपूर्वक युद्धरुप कर्तव्य-कर्म छोड्न चाहेका
छन्, त्यसैले भगवान अर्जुनलाई भन्नुहुन्छ, 'तिम्रो स्वभाव तिमीलाई वलपूर्वक
युद्धमा लगाउने छ; किनकि तिम्रो स्वभावमा क्षात्र कर्म गर्ने प्रवाह छ ।
यसैले स्वाभाविक कर्महरुवाट बाँधिएका तिमी परवश भएर युद्ध गर्नेछौ अर्थात्
यसमा तिम्रो हठले काम गर्दैन ।
ज्ञानी महापुरुषद्वारा आफ्नो शुद्ध
प्रकृति विपरीत कुनै पनि चेष्टा हुँदैन । अशुद्ध प्रकृति भएका व्यक्तिहरुको
स्वभाव विग्रेको गाडीको जस्तो हुन्छ । विग्रेको गाडी सुधार्ने दुई उपाय
छन् -- (१) गाडीलाई आफैं ठिक गर्ने र (२) गाडीलाई कारखानामा पुर्याउने ।
त्यस्तै, अशुद्ध प्रकृति सुधार्ने पनि दुई तरिका छन् -- (१) राग-द्वेषले
रहित भएर कर्म गर्ने, (२) भगवानको शरणमा जाने । यदि गाडी राम्ररी चल्छ भने
हामी गाडीको वशमा छैनौं र यदि गाडी विग्रिएको छ भने हामी गाडीको वशमा छौं ।
त्यस्तै ज्ञानी महापुरुष उसको प्रकृति शुद्ध भएकोले
प्रकृतिको वशमा हुँदैन, र अज्ञानी पुरुष उसको प्रकृति अशुद्ध भएकोले
प्रकृतिको वशमा हुन्छ ।
बुद्धिमा जडताको महत्व
(सांसारिक भोग र संग्रह) भएको व्यक्ति कति नै विद्वान् किन नहोस्, उसको
पतन अवश्य नै हुन्छ । तर जसको बुद्धिमा जडताको महत्व छैन र भगवतप्राप्तिको
नै उद्देश्य छ, यस्तो मनुष्य विद्वान् नभए पनि उसको उत्थान भएर नै छोडछ ।
किनकि भोगको उद्देश्य नभएर केवल परमात्मप्राप्तिको उद्देश्य भएको
व्यक्तिको समस्त भाव, विचार, कर्म उसको उन्नतिमा सहायक हुन्छन् । अतः
हामीमा सवभन्दा पहिले परमात्मप्राप्तिको उद्देश्य हुनु पर्छ, फेरि त्यो
उद्देश्यको सिद्धिकोलागि राग-द्वेषदेखि रहित भएर कर्तव्य-कर्म गर्नुपर्छ
। राग-द्वेषदेखि रहित हुने सजिलो उपाय हो -- पाइएका शरीर आदि
पदार्थहरुलाई आफ्नो र आफ़्नोलागि नमान्दै अरुको सेवामा लगाइदिने र त्यसको
वदलामा केही पनि नचाहने ।
यदि हामीलाई प्रकृतिको वशमा नहुने इच्छा छ
भने हामीले कुनै आदर्श आफ्नो मनमा राखेर कर्तव्य-कर्म गर्नुपर्छ । आदर्श
दुई हुन सक्छन् -- (१) भगवानको मत (सिद्धान्त) र (२) श्रेष्ठ महापुरुषहरुको
आचरण । आदर्श मनमा राखेर कर्म गर्ने मनुष्यको आचरण शुद्ध हुन्छ र
नित्यप्राप्त परमात्मतत्वको अनुभव हुन्छ । यसको उल्टो, आदर्शलाई मनमा
नराखेर कर्म गर्ने मनुष्य राग-द्वेषपूर्वक नै सबै कर्म गर्छ, जसवाट
राग-द्वेष पुष्ट हुन्छ र त्यो व्यक्तिको पतन हुन्छ ।
हामी नदीको प्रवाहलाई रोक्न त सक्तैनौं, तर त्यसको
प्रवाहलाई नहर वनाएर मोड्न सक्छौं,त्यस्तै हामी कर्मको प्रवाहलाई रोक्न
सक्तैनौं, तर त्यसको प्रवाहलाई मोड्न सक्छौं । निःस्वार्थभावले केवल अरुको
हितकोलागि कर्म गर्नु नै कर्महरुको प्रवाहलाई मोड्नु हो । आफ्नोलागि अलिकति
पनि कर्म गरे कर्मको प्रवाह नमोडिने हुन्छ । तात्पर्य, केवल अरुको
हितकोलागि कर्म गर्दा कर्महरुको प्रवाह संसार तर्फ हुन्छ, साधक कर्म
बन्धनदेखि मुक्त हुन्छ ।
ज्ञानी महापुरुषले व्यवहार गर्दा पनि उसको स्वभावको अनुसार
नै गर्छ । किनकि कारणहरु विना कोही पनि व्यवहार गर्न सक्तैन । जस्तो
संस्कृतमा आचार्य गरेको व्यक्ति, सानो वालकलाई पढाउँदा, वालकको नै स्थितिमा
आएर उसलाई 'वर्णमाला' सिकाउँछ, त्यस्तै ज्ञानी महापुरुष पनि साधारण
पुरुषको स्थितिमा आएर नै उसलाई सम्झाउँछ, व्यवहार गर्छ ।
ज्ञानी महापुरुष वास्तवमा कर्म गर्दैन, तर उसवाट उसको
प्रकृति अनुसार स्वतः क्रिया हुन्छ । कर्तृत्वभिमानले कर्म हुने हो, तर
ज्ञानी महापुरुषमा कर्तृत्वभिमान नभएको कारण ऊद्वारा कुनै शुभ-अशुभ कर्म
वन्दैन ।
ज्ञानी महापुरुष पनि अरुको हितमा लागिरहन्छन्; किनकि
साधनावस्थामा नै उनीहरुको स्वभाव सम्पूर्ण प्राणीहरुको हितमा लागिरहेको
हुन्छ । त्यसैले, केही पनि जान्न, पाउन र गर्न वांकी नरहँदा पनि उनीहरुमा
सबैको हित गर्ने स्वभाव रहन्छ । तात्पर्य, अरुको हित गर्दा गर्दा जव
उनीहरुको संसारसँग पूर्णतया सम्बन्ध-विच्छेद हुन्छ, त्यो वेला उनीहरुले
हित गर्नु पनि पर्दैन, पहिलेको प्रवाहको कारण उनीहरुद्वारा स्वतः अरुको हित
हुन्छ । 
No comments:
Post a Comment