109. No. 77 पहिलो श्लोकको वांकी अंश साधकले उसको सुखको मूल कारण निष्कामतालाई मान्छ,

No. 77 

पहिलो श्लोकको वांकी अंश 

साधकले उसको सुखको मूल कारण निष्कामतालाई मान्छ, तर संसारमा आसक्त मनुष्य वस्तुहरुको प्राप्तिमा सुख मान्छन् र वस्तुहरु नपाउँदा दुःख मान्छन् । यदि आसक्त मनुष्यले पनि साधकले  जस्तो यथार्थ दृष्टिले निष्कामभावलाई महत्त्व दिए भने उनीहरुलाई पनि स्वतःसिद्ध निष्कामताको अनुभव हुन्छ । 

सकाम मनुष्यलाई नै कर्मयोगको अधिकारी भनिएको छ । सकाम मनुष्यहरुको प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि संसारमा हुन्छ । तर यहाँ यो प्रकरणमा कर्मयोगद्वारा सिद्ध महापुरुषहरुको स्थितिको वर्णन गर्दै भगवान भन्नुहुन्छ, ती सिद्ध पुरुषको प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि सकाम मनुष्यको जस्तो संसारमा नभएर आफैं आफूमा   (स्वरूप)मा नै हुन्छ । 

वास्तवमा, प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि -- यी तीनै छुट्टा छुट्टै नहुँदा नहुँदै पनि संसारसँगको सम्बन्धले छुट्टै जस्तो लाग्छन् । यही कारण, संसारसँग सम्बन्ध भएकोले नै त्यो महापुरुषको प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि खालि  एक तत्व (स्वरूप)मा नै हुन्छ । त्यो कर्मयोगीको प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टिमा कुनै प्रकारको कमी रहँदैन र उसलाई तत्व सिवाय अरु केहीको  आवश्यकता पनि रहँदैन । 

व्यक्तिकोलागि विधान गरिएको कर्मको उद्देश्य परम कल्याणस्वरूप परमात्मा प्राप्त गर्नु हो । कुनै पनि साधन -- कर्मयोग, ज्ञानयोग अथवा भक्तियोग -- द्वारा त्यो तत्वको सिद्धि भए मनुष्यकोलागि केही गर्न, जान्न अथवा पाउन शेष रहँदैन । यही नै मनुष्यजीवनको सफलता हो ।

हामीलाई वास्तविक स्वरूपमा किञ्चित मात्र अभाव नरहँदा पनि हामीले संसारसँग सम्बन्ध मानेर आफूमा अभाव भएको ठान्यौं । यही कारण शरीरलाई 'म' र 'मेरो' मानेर 'आफ़्नोलागि कर्म गर्यौं । यसो हुनाले नै हाम्रोलागि कर्तव्य वांकी रही रहेको छ । तर यदि हामीले 'आफ़्नोलागि' केही पनि नगरेर 'अरुकोलागि' अर्थात् शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धिकोलागि , प्राणीहरुकोलागि, माता, पिता, स्त्री, पुत्र, परिवारकोलागि , समाजकोलागि, देशकोलागि र जगतकोलागि सम्पूर्ण कर्म गर्यौं भने संसारसँग हाम्रो सम्बन्ध-विच्छेद हुन्छ । संसारसँग सम्बन्ध-विच्छेद भएपछि हाम्रो आफ़्नोलागि कुनै कर्तव्य शेष रहँदैन । कारण कि स्वरूपमा कुनै क्रिया हुँदैन । सबै क्रियाहरु सांसारिक वस्तुहरु द्वारा  नै हुन्छन् । संसारसँग सम्बन्ध हुनेलाई नै कर्तव्य छ ।

केही न केही पाउने कामनाले कर्म हुन्छ र कामना अभावले पैदा हुन्छ । सिद्ध महापुरुषमा कुनै 

अभाव हुँदैन फेरि उनकोलागि गर्ने कसरी ?

कर्मयोगद्वारा सिद्ध महापुरुषको रति, तृप्ति र सन्तुष्टि आफैंमा भएपछि ऊ कृत-कृत्य, ज्ञात-ज्ञातव्य र प्राप्त-प्राप्तव्य हुन्छ, त्यसपछि त्यो महापुरुष विधि-निषेधदेखि माथि उठ्छ । अव उसलाई शास्त्रको शासन रहँदैन, तैपनि उसका समस्त क्रियाहरु स्वाभाविक नै शास्त्र अनुकूल तथा अरुकोलागि आदर्श हुन्छन् । 

केही पनि गर्न वांकी नरहँदा पनि त्यो महापुरुषवाट कुनै पनि क्रिया हुँदै हुँदैन भन्ने होइन । ऊ द्वारा लोकसंग्रहकोलागि क्रियाहरु स्वतः भैरहन्छन् । जस्तो हाम्रो आँखाहरु चिम्लनु, खुल्नु, स्वासहरु आउनु-जानु, भोजन पच्नु आदि क्रियाहरु स्वतः हुन्छन्, त्यस्तै कर्मयोगी महापुरुषद्वारा सबै शास्त्र अनुकूल आदर्शरुप क्रियाहरु पनि, कर्तृत्वाभिमान नभएकोले, स्वतः हुन्छ ।

कर्मयोगी निःस्वार्थ भावले संसारको सेवाकोलागि नै सम्पूर्ण कर्म गर्छ । गंगाजलद्वारा गंगाको पूजन भए जस्तै संसारवाट पाइएका शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि र अहंलाइ संसारको नै सेवामा लगाइदिए चिन्मय स्वरूप शेष रहन्छ । यसैले उसको प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि स्वरूपमा नै हुन्छ ।

सांसारिक विधि र निषेध दुवै वास्तवमा निषेध नै हुन्; किनकि यी दुवै सँधै रहिरहने होइनन् । यसैले संसारदेखि सम्बन्ध-विच्छेद भएपछि कर्मयोगीकोलागि कुनै विधि निषेध नै रहँदैन ।          

 

108. No.76 श्लोक १७ तर आफू आफूमा नै रमण गर्ने र आफू आफूमा नै तृप्त तथा

No.76
श्लोक १७

तर आफू आफूमा नै रमण गर्ने र आफू आफूमा नै तृप्त तथा आफू आफूमा नै सन्तुष्ट हुने मनुष्यकोलागि कुनै कर्तव्य छैन ।
यो श्लोकमा पहिलो श्लोकमा वर्णित आचरण भएको मनुष्य भन्दा सर्वथा पृथक् साधकको, अझ भनौं सिद्धको विलक्षणताको  वर्णन छ ।
आफ्नो सम्बन्ध संसारसँग मान्ने व्यक्ति उसको 'रति' (प्रीति) इन्द्रियहरुवाट हुने भोगहरुमा  एवं स्त्री,पुत्र, परिवारमा मान्छ । यही प्रकार त्यस्तो व्यक्ति आफ्नो  'तृप्ति' भोजन (अन्न-जल)मा  तथा 'सन्तुष्टि' धनमा  भन्ने मान्छ । तर, 'अबुझ' व्यक्तिको प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि न कहिले पूर्ण हुन सक्छ, न निरन्तर रहन्छ । किनकि संसार निरन्तर परिवर्तनशील, जड र नाशवान्  छ तथा स्वयं सदा एकरस, चेतन र अविनाशी छ । तात्पर्य, स्वयंको संसारसँग कत्ति पनि सम्बन्ध छैन । अतः स्वयंको प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि संसारसँग कसरी हुन सक्छ ?
वास्तवमा, कुनै पनि मनुष्यको प्रीति संसारमा सँधै रहन सक्तैन -- यो त सबैको अनुभव हो । विवाहको वेला हुने स्त्री र पुरुष वीचको 'प्रीति' अथवा आकर्षण एक या दुई सन्तान भएपछि (कारण जे सुकै होस्) हुन सक्तैन । भोजन गर्दा पाइने 'तृप्ति' पनि केही समयकोलागि मात्रै रहन्छ । धन-प्राप्तिवाट हुने 'सन्तुष्टि' पनि क्षणिक नै हुन्छ; किनकि धनको लालसा सँधै वढी नै रहन्छ । यसो हुनाले धनको अभाव महशूस भई रहन्छ । छोटोमा, संसारमा पाइने प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि कहिले पनि स्थायी रहन सक्तैन ।
गीता भन्छ, व्यक्तिलाई संसारिक वस्तुहरुवाट  मिल्ने प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि खालि देखिएका हुन्, प्रतीति मात्र हुन्, वास्तविक होइनन् । यदि हामीले ती वस्तुहरुवाट पाउने प्रीति वास्तविक भए हामीलाई ती वस्तुवाट फेरि, अरति, अतृप्ति र असन्तुष्टि नहुनु पर्ने । स्वरूपवाट हुने प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि त स्वतःसिद्ध छ । स्वरूप सत् छ, सत् मा कहिले पनि, कुनै पनि अभाव हुँदैन । अभाव नभई कुनै कामना पैदा हुँदैन । यसैले स्वरूपमा निष्कामता स्वतःसिद्ध छ ।

परन्तु जव हामी भूलले संसारसँग सम्बन्ध जोडछौं, त्यो वेला हामी प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि संसारमा खोज्छौं र यसकोलागि संसारिक वस्तुहरुको कामना गर्न थाल्छौं । कामना भएपछि जव ती वस्तु (धन, सम्पत्ति) पाइन्छन्, तव मनमा स्थित कामना निस्किएपछि (अर्को कामना उत्पन्न हुनु भन्दा पहिले) त्यो हाम्रो  अवस्था निष्काम हुन्छ र त्यही निष्कामताको सुखलाई नै हामीले भूलले सांसारिक वस्तुको प्राप्तिले उत्पन्न सुख मान्छौं र त्यही सुखलाई नै प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टिको नाम दिन्छौं । यदि वस्तुको प्राप्तिवाट त्यो सुख रहने भए त्यो वस्तु पाइएपछि त्यो वस्तु रहुन्जेल हामीलाई सुख हुनु पर्ने, दुःख कहिले पनि हुनु नपर्ने, फेरि त्यही वस्तुको कामना हुनु नपर्ने । परन्तु सांसारिक वस्तुहरुवाट कहिले पनि पूर्ण (सँधैकोलागि) प्रीति, तृप्ति र सन्तुष्टि पाइन नसकिनाले हामी फेरि फेरि अरु अरु कामना गर्न थाल्छौं । कामना उत्पन्न हुँदा आफूमा अभाव र इच्छित वस्तु पाउँदा आफूमा हुने पराधीनताको वास्ता नै गर्दैनौं हामी । यसैले कामना गर्ने हामी सँधै दुःखीको दुःखी नै रहन्छौं ।
के गर्ने हजुर, विषय नै त्यस्तै पर्यो, अहिलेसम्म हामीले संसारमा पाइएका वस्तु, व्यक्ति र पदार्थवाट सुख छँदै छैन, दुःख मात्रै छ भन्दा एक चोटी हामी झस्किन्छौँ, तर यो कुराको साँच्चि नै अनुभव गर्न गहिरो विचार नै चाहिन्छ हामीलाई । वेदान्तको अर्को नाम नै विचार शास्त्र हो, बुद्धिलाई खेलाउनु पर्छ हामीले । अहिलेसम्म हामीले, व्यवहारका, राजनीतिका र समाजका कुराहरु खेलाइरहेको बुद्धिले अव वेदान्तको कुरा खेलाउनु पर्यो । संसार 'कोलाहल' हो भन्छ शास्त्र । यहाँ खल्वल, आवाज सुनिन्छ, तर त्यो अवाज बुझ्न सक्तैनौं हामी । त्यो नबुझिने आवाजको कति पछि लाग्ने ! अहिले पनि हामी ठण्डा दिमागले सोचौं, संसारलाई हामीले बुझ्न नै सकेका छैनौं, किनभने संसार प्रतिक्षण परिवर्तनशील छ, वदलिने खालको छ । क्षण क्षणमा वदिलिने संसारलाई  कहाँ र कसरी समात्ने, पक्ड़ने हामीले ।

107. No. 75 पहिला श्लोकहरुको वांकी कामना, ममता, आसक्ति, पक्षपात, विषमता, स्वार्थ, अभिमान -- यस्ता दोष कर्महरुमा विष जस्ता हुन् ।

No. 75

पहिला श्लोकहरुको वांकी

कामना, ममता, आसक्ति, पक्षपात, विषमता, स्वार्थ, अभिमान -- यस्ता दोष कर्महरुमा विष जस्ता हुन् । हामीले गर्नु पर्ने प्रयास, हामीवाट गरिएका यी कर्महरुको यस्ता विषालु भागलाई निकालेर फ्याँक्ने हो । त्यसो गरेपछि तिनै कर्म अमृतमय हुन्छन् र हाम्रो जन्म-मरणरूपी महान भयलाई हटाउंछन्, यस्ता अमृतमय कर्मलाई नै 'यज्ञ' भनिन्छ ।

वेद कर्तव्य-कर्म गर्ने विधि वताउँछन् । हामीलाई कर्तव्य-कर्मको  विधिको ज्ञान वेदवाट हुन्छ । यसैले कर्महरूलाई वेदवाट उत्पन्न भएको भनिएको हो ।

'वेद' शब्दले चारै वेदको साथसाथै स्मृति, पुराण, इतिहास (रामायण, महाभारत) एवं भिन्न-भिन्न सम्प्रदायका आचार्यहरुका अनुभव-वचन आदि समस्त वेदानुकूल सत्-शास्त्रहरुलाई लिनुपर्छ ।

यहाँ 'ब्रह्म'  शब्दको वाचक हो । वेद सच्चिदानन्दघन परमात्मावाट नै प्रकट भएको हो । यही कारण नै परमात्मा सबैको मूल हुनु भयो ।

परमात्मावाट  वेद प्रकट हुन्छन् । वेद कर्तव्य-पालनको विधि वताउँछन् । मनुष्य ती कर्तव्य-कर्म विधिपूर्वक पालन गर्छन् । कर्तव्य कर्महरुको पालनले यज्ञ हुन्छ र यज्ञले वर्षा हुन्छ । वर्षावाट अन्न हुन्छ, अन्नवाट प्राणीहरु हुन्छन् र तिनै प्राणीहरुमध्येवाट मनुष्य कर्तव्य-कर्महरुको पालन द्वारा यज्ञ गर्छन् । यसरी यो सृष्टि चक्र चलिरहेछ ।

यहाँ 'ब्रह्म' शब्द अक्षर --(सगुण-निराकार परमात्मा--)को वाचक हो । अतः सर्वगत (सर्वव्यापी) परमात्मा हो, वेद होइन ।  

सर्वव्यापी हुँदा पनि परमात्मा विशेषरूपले 'यज्ञ' (कर्तव्य-कर्म) मा सदा विद्यमान रहनुहुन्छ । तात्पर्य, जहाँ निष्कामभावले कर्तव्य-कर्मको पालन हुन्छ, परमात्मा त्यहीं रहनुहुन्छ । त्यसैले परमात्माप्राप्ति चाहने मनुष्य आफ्नो कर्तव्य-कर्महरुद्वारा परमात्मा सजिलैसँग प्राप्त गर्न सक्छ ।

यहाँ शंका हुन सक्छ, यदि परमात्मा सर्वव्यापी भए उहाँलाई  केवल यज्ञमा नित्य प्रतिष्ठित किन भनियो ?

परमात्मा त सबैतिर समानरूपले नित्य विद्यमान हुनुहुन्छ । उहाँ सर्वदेशीय हुनुहुन्छ, एकदेशीय हुनुहुन्न । यही कारण उहाँलाई  'सर्वगत' भनिएको हो । यज्ञ (कर्तव्य-कर्म)मा परमात्मा नित्य रहने भन्नुको तात्पर्य, यज्ञ उहाँको उपलब्धि स्थान हो । जमीनमा सर्वत्र जल रहे पनि जल त कुवा, इनारवाट नै पाइन्छ, सबै ठाउँमा पाइंदैन । पाइपमा सर्वत्र जल रहे पनि जल पाइने ठाउँ धाराको टुटी नै हो । यस्तै परमात्मा सर्वगत भए पनि उहाँ यज्ञवाट नै प्राप्त हुनुहुन्छ ।

आफ्नोलागि कर्म गर्दा तथा जडता (शरीर आदि)सँग आफ्नो सम्बन्ध मान्दा सर्वव्यापी परमात्माको प्राप्तिमा वाधा आउँछ । निष्कामभावले  केवल अरुको हितकोलागि आफ्नो कर्तव्य-पालनवाट त्यो वाधा हट्छ र नित्यप्राप्त परमात्माको स्वतः अनुभव हुन्छ । यही कारण, अनेक कारणवाट आफ्नो कर्तव्य-कर्मवाट हट्न खोजेका अर्जुनलाई धेरै युक्तिहरुवाट कर्तव्य-पालन गर्न विशेष जोड दिइरहनु भएको छ भगवान ।

श्लोक १६

हे पार्थ ! यस्तो किसिमले यो लोकमा परम्परादेखि  प्रचलित सृष्टि-चक्र अनुसार नचल्ने, इन्द्रियहरुद्वारा भोगहरुमा नै रमाउने अघायु (पापमय जीवन विताउने) मनुष्य संसारमा व्यर्थ नै वाँचछ ।

'पार्थ' भन्ने शब्दले सम्बोधन गर्दै भगवान अर्जुनलाई भन्नु हुन्छ, 'हे अर्जुन ! आजीवन कष्ट सहेर पनि आफ्नो कर्तव्य पालन गर्ने कुन्तीका तिमी छोरा हौ । त्यसैले तिमीवाट पनि आफ्नो कर्तव्यको अवहेलना हुनु हुँदैन । जुन युद्धलाई तिमी घोर कर्म भनिरहेका छौ, त्यो तिम्रोलागि घोर कर्म हुँदै होइन, यो त यज्ञ (कर्तव्य-कर्म) हो । यसको पालन गर्नु नै सृष्टि-चक्र अनुसार व्यवहार गर्नु हो र यसको (कर्तव्य-कर्म)को पालन नगर्नु सृष्टि-चक्रको विपरीत व्यवहार गर्नु हो ।

जस्तो रथको सानो भन्दा सानो अंश पनि भाँचियो भने रथका समस्त अंगहरुमा वसेको रथी र सारथीलाई पनि धक्का लाग्छ, त्यस्तै सृष्टि-चक्र अनुसार नचल्ने मनुष्य सृष्टिको संचालनमा वाधा हाल्छ ।

संसार र वस्तु दुइटा होइनन् । जस्तो शरीरको अंगहरुसँग र अंगको शरीरहरुसँग घनिष्ठ सम्बन्ध छ, त्यस्तै संसारको व्यक्तिसँग र व्यक्तिको संसारसँग घनिष्ठ सम्बन्ध छ । जव व्यक्ति कामना, ममता, आसक्ति र अहंता त्यागेर आफ्नो कर्तव्य पालन गर्छ, त्यो वेला ऊ सम्पूर्ण सृष्टिलाई स्वतः सुख पुर्याउँछ ।

कामना, ममता र आसक्तिको वलमा इन्द्रियहरुद्वारा भोग भोग्ने व्यक्तिलाइ गीतामा 'भोगमा रमाउने' भनिएको छ । यस्तो मनुष्य पशु भन्दा नीचो हुन्छ । किनकि पशु नयाँ पाप गर्दैन; पहिले पहिले ऊवाट भएका पापहरुको फल भोगेर निर्मलता तर्फ लाग्छ, तर 'इन्द्रियाराम' मनुष्य नयाँ नयाँ पाप गरेर पतन तर्फ लाग्छ र सृष्टि-चक्रमा वाधा उत्पन्न गरेर सम्पूर्ण सृष्टिलाई नै दुःख दिन्छ ।

सृष्टि-चक्र अनुसार आचरण नगर्ने व्यक्तिको आयु, जीवन केवल पापमय हुन्छ । इन्द्रियहरु द्वारा भोग बुद्धिले भोग भोग्ने मनुष्य हिंसारुप पापवाट वच्न सक्तैन । स्वार्थी, अभिमानी र भोग र संग्रह चाहने व्यक्तिद्वारा अरुको अहित हुन्छ, त्यसैले त्यस्तो मनुष्यको जीवन पापमय हुन्छ ।

आफ्नो कर्तव्य-पालन नगर्ने मनुष्यलाई निन्दा गर्दै भगवान भन्नुहुन्छ, यस्तो मनुष्यले वांच्नु वेकार हो । उहाँको विचार, यदि कसैले आफ्नो कर्तव्यको पालन नगरेर सृष्टिलाई सुख नपुर्याए पनि दुःख त नपुर्याओस् । यो भन्दा अघिल्लो श्लोकमा सृष्टि-चक्र अनुसार आचरण नगर्ने मनुष्यलाई भगवान 'चोर', 'पाप खाने' भन्दै  यो श्लोकमा  त्यस्तो व्यक्ति वांच्नु वेकार हो भन्नुहुन्छ ।

106. No. 74 श्लोक १४, १५ सम्पूर्ण प्राणीहरु अन्नवाट उत्पन्न हुन्छन्।

No. 74

श्लोक १४, १५

सम्पूर्ण प्राणीहरु अन्नवाट उत्पन्न हुन्छन्। अन्नको उत्पत्ति वर्षावाट हुन्छ । वर्षा यज्ञवाट हुन्छ । यज्ञ कर्महरुवाट हुन्छ । कर्महरूलाई तिमी वेदहरुवाट उत्पन्न भएका भन्ने जान र वेदहरु अक्षर ब्रह्मवाट प्रकट भएको भन्ने जान । यसैले त्यो सर्वव्यापी परमात्मा यज्ञ (कर्तव्यकर्म)मा नित्य स्थित छ । 

प्राणहरुलाई धारणा (अडाउन) गर्न जे खाइन्छ, त्यसलाई अन्न भनिन्छ । जुन प्राणीवाट जे खाइन्छ, त्यो खानावाट उसको शरीरको उत्पत्ति, भरण र पुष्टि हुन्छ, त्यसैलाई यहाँ 'अन्न' नाम दिइएको छ, माटो खाएर वाँचने कीराको लागि माटो नै अन्न भए जस्तै ।

जरायुज (मनुष्य, पशु आदि), उद्भिज्ज (वृक्ष आदि), अन्डज (पक्षी, सर्प, कमिला आदि) र स्वेदज (जुका आदि)चारै प्रकारका प्राणीहरु अन्नवाट नै उत्पन्न हुन्छन् र अन्नमा नै वाँचछन् । 

समस्त खाद्य पदार्थको उत्पत्ति जलवाट हुन्छ । हरिया घाँस पात त जलवाट नै उत्पन्न हुन्छन् नै, माटो उत्पन्न हुन पनि जल नै कारण हो । अन्न, जल, वस्त्र, घर आदि शरीर निर्वाहका सामग्री स्थूल अथवा सूक्ष्मरूपले जलसँग नै सम्बन्ध राख्छन् ।

सोझै हेर्दा, 'यज्ञ'ले  हामीले आहुति दिने क्रियालाई बुझाउँछ, तर गीताको सिद्धान्त अनुसार र कर्मयोगको यो प्रकरण अनुसार 'यज्ञ' शब्दले सम्पूर्ण कर्तव्यकर्मलाई बुझाउँछ । यज्ञमा 'त्याग'को नै मुख्यता हुन्छ । 'आहुति'मा अन्न, घिउ आदिको त्याग हुन्छ, 'दान'मा वस्तुको त्याग हुन्छ, 'तप'मा आफ्नो सुख-आरामको त्याग हुन्छ, 'कर्तव्यकर्म'मा आफ्नो स्वार्थ, आरामको त्याग हुन्छ । अतः 'यज्ञ' शब्द यज्ञ (हवन), दान, तप आदि सम्पूर्ण शास्त्रविहित कर्महरुको परिसूचक हो ।

उपनिषद्को एउटा कथा -- प्रजापति ब्रह्माजीले देवता, मनुष्य र असुर -- यी तीनैलाई 'द' अक्षरको उपदेश दिनुभयो । देवताहरुसँग भोग-सामग्रीको अधिकता थियो । त्यसैले उनीहरुले 'द'को अर्थ 'दमन गर' भन्ने बुझे । मनुष्यमा संग्रहको प्रवृत्ति धेरै भएको कारण उनीहरुले 'द'को अर्थ 'दान गर' भन्ने बुझे । असुरहरुमा हिंसा (अरुलाई कष्ट दिने) भाव धेरै भएकोले उनीहरुले 'द'को अर्थ 'दया गर' भन्ने बुझे । यस्तो किसिमले देवता, मनुष्य र असुर -- तीनैलाई दिइएको उपदेशको तात्पर्य अरुको हित गर्ने नै हो । वर्षाको वेला 'द द द.…' को शब्दले गरिएको मेघको गर्जन आज पनि ब्रह्माजीको उपदेश (दमन गर, दान गर, दया गर)को रूपमा हाम्रो कर्तव्य कर्मको उपदेश दिइरहेछ ।                  

यहाँ प्रश्न छ, आफ्नो कर्तव्य-कर्म पालन गर्दा वर्षा कसरी हुन्छ ?

वचन भन्दा हाम्रो आचरणको असर अरुमा धेरै पर्छ । हामीले हाम्रो कर्तव्य-कर्मको पालन गर्यौं भने यो कर्तव्य पालनको असर देवतहरुमा पनि पर्छ, जसले गर्दा उनीहरु पनि आफ्नो कर्तव्य-पालन गर्नेछन् ।

निष्कामभावपूर्वक गरिने समस्त लौकिक र शास्त्रीय कर्महरुको नाम 'यज्ञ' हो । जस्तो, ब्रह्मचारीकोलागि अग्निहोत्र गर्नु 'यज्ञ' हो । हामी महिलाहरुले खाना वनाउनु 'यज्ञ' हो । आयुर्वेदका वैद्यले केवल अरुको हितकोलागि गरिने कर्म 'यज्ञ' हो । यस्तै, विद्यार्थी आफ्नो अध्ययन र व्यापारी आफ्नो व्यापार, यदि केवल अरुको हितकोलागि निष्कामभावले गर्छ भने, त्यो 'यज्ञ' हो । छोटोमा, वर्ण, आश्रम, देश, कालको मर्यादा राखेर निष्कामभावले गरिएका सबै शास्त्रविहित कर्तव्य-कर्म 'यज्ञ' रुप हुन्छन् । यज्ञ, जस्तो होस्, क्रियाजन्य नै हुन्छन् ।   

यहाँ अहिलेको प्रसङ्ग साधारण तवरले त हामीले बुझेका नै हुन्छौं, तर, यहाँ बुझेरै छोड्नु पर्ने दुइटा शब्दहरु हुन् -- निष्कामभाव र शास्त्रविहित । यो कुरा हामीले राम्रोसँग बुझ्न सक्यौं भने हामीले कर्मयोग बुझ्छौं । वेदान्त भनौं या गीता भनौं, यहाँका धेरै जसा शब्दहरुले हाम्रो बुद्धिको 'पक्डन सक्ने' क्षमताको पनि विकास गरिरहेका हुन्छन्, यदि हामीले यसका concept हरुलाई वारम्वार मनन गरिरह्यौं भने । जस्तो 'निष्काम भाव' शब्दकै अर्थ, आफ्नो कामना र फलेच्छाको त्याग हो । तर यही शब्द अनुरुप हाम्रो thinking र application भयो भने हाम्रो साधना धेरै पर पुग्छ हजुर । यही निष्काम भावलाई गीताको अठारौँ अध्यायमा 'नैष्कर्म्य सिद्धि' र 'निष्कर्मा स्थिति' भनेर धेरै प्रशंसा गरिएको छ । अर्को शब्दमा, गीतामा वर्णित निष्कामभाव साधन पनि हो, साध्य पनि हो ।    

105. No. 73 श्लोक १२ यज्ञवाट पुष्ट भएका देवताहरु पनि तिमीहरुलाई माग्दै नमागी कर्तव्य-पालनकोलागि

No. 73

श्लोक १२

यज्ञवाट पुष्ट भएका देवताहरु पनि तिमीहरुलाई माग्दै नमागी कर्तव्य-पालनकोलागि आवश्यक सामग्री दिइरहने छन् । यस्तो किसिमले ती देवताहरुवाट प्राप्त सामाग्रीहरु अरुको सेवामा नलगाई आफूले नै उपभोग गर्ने मनुष्य चोर नै हो ।

पहिलो श्लोकमा वर्णित कल्याण कसरी हुन्छ भन्ने उद्देश्यले नै यो श्लोक आएको छ । हामीलाई 'कल्याण कसरी हुन्छ त् ? भन्ने प्रश्नको उत्तर हो यो ।  

यही सन्दर्भमा गीता भन्छ, भोगहरुको इच्छा भई भई हाम्रो कल्याण हुनै  सक्तैन । यहाँ यो पनि भन्न खोजिएको छ, देवताहरु त आफ्नो अधिकार भन्ने मानेर मनुष्यहरुलाई आवश्यक सामग्री जुटाइदिन्छन्, मनुष्यले नै आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्नु छ ।

हाम्रो शरीर मत-पितावाट पाइएको हो र यसको लालन-पालन पनि उहाँहरुवाट नै भएको हो । विद्या गुरुहरुवाट पाइएको हो । देवताहरु हामीहरु सबैलाई कर्तव्य-कर्मको सामग्री दिन्छन् । ऋषि सबैलाई ज्ञान दिन्छन् । पितृहरु हाम्रो सुख सुबिधाको उपाय वताउँछन् । पशु, पक्षी, वृक्ष, लताहरु अरुलाई सुख पुर्याउन स्वयम् लाई नै समर्पित गर्छन्, उनीहरुलाई यो कुराको ज्ञान नभए पनि उनीहरुवाट परोपकार भैरहेछ । यस्तो प्रकारले, हामीसंग भएका सबै सामग्री -- वल, योग्यता, पद, अधिकार, धन, सम्पत्ति, सबै हामीलाई अरुवाट मिलेको छ । यसैले यिनीहरुलाई हामीले अरुको सेवामा लगाउनु छ ।

शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि सबै पदार्थ हामीलाई संसारवाट मिलेको छ । यिनीहरु कहिले पनि हाम्रा होइनन्, हाम्रा हुने पनि होइनन् । त्यसैले, यिनीहरुलाई आफ्नो मान्नु र आफ़्नोलागि मानेर यिनीहरुवाट सुख भोग्नु  नै बन्धन हो । यो बन्धनवाट छुट्ने एक मात्र सरल उपाय, जोवाट हामीले यी पदार्थहरु पाएका छौं, ती पदार्थहरु उनीहरुकै मानेर उनीहरुकै सेवामा निष्कामभावपूर्वक लगाइदिने ।  

हामी मध्ये कसैलाई यस्तो पनि लाग्छ, यो संसारको सेवा गर्यौं भने त्यसैमा आसक्ति हुन्छ र हामी फस्छौं । तर भगवान भन्नुहुन्छ, फँस्नुको कारण आसक्ति होइन, आफ्नोलागि केही न केही लिने भाव नै हो । यसैले लिने भाव छोडेर देवताहरुले जस्तो अरुलाई सुख पुर्याउनु नै मनुष्य मात्रको परम कर्तव्य हो ।

कर्मयोगको सिद्धान्तमा आफूले पाएका सामग्री, सामर्थ्य, समय र समझदारीको सदुपयोग गर्ने नै विधान छ । प्राप्त सामग्री भन्दा वढी नयाँ नयाँ सामग्री जोड्ने पनि होइन । अतः हामीलाई मिलेका सामग्रीलाई नै अरुको हितमा लगाउने हो । आफूसँग भएको भन्दा धेरैको आवश्यकता पनि छैन । अर्को शब्दमा, जसको जति शक्ति छ, त्यति नै आशा गरिन्छ ऊसँग । झन् भगवान र देवतावाट साधकसँग भएको भन्दा वढी आशा नै कसरी हुन सक्थ्यो र ?

आफ्नो कर्तव्य-पालन नगर्ने मनुष्य सबैकोलागि मिलेको (अन्न, जल, वस्त्र आदि) भाग अरुलाई दिंदै नदिई आफू एक्लै लिइदिन्छ । त्यस्तो व्यक्तिलाई भगवान चोर भन्नुहुन्छ ।

अरुलाई दिनु पर्ने भाग नदिएर आफूले मात्रै उपभोग गर्ने व्यक्ति त चोर हो नै, तर जो सेवा-सामग्रीलाई सेवामा लगाएर आफ्नो कुनै स्वार्थ सिद्ध गर्न चाहन्छ, त्यो व्यक्ति पनि चोर नै हो । यस्तो व्यक्तिको अन्तःकरण कहिले पनि शुद्ध र शान्त हुन सक्तैन ।

हाम्रो अथवा अरु कसैको व्यष्टि शरीर कुनै पनि प्रकारले समष्टि शरीर भन्दा छुट्टै छैन र छुट्टै हुन पनि सक्तैन; किनकि समष्टिको अंशलाई नै व्यष्टि भनिन्छ । यसैले व्यष्टि (व्यक्ति)लाई आफ्नो मान्नु र समष्टि (संसार)लाई आफ्नो नमान्नु नै राग-द्वेष आदि द्वन्द्वको कारण हो, यही अहंकार, व्यक्तित्व र व्यवहारको विषमता हो । कर्मयोगको अनुष्ठानवाट यी राग-द्वेष आदि सजिलैसँग हराउँछन् । यसको कारण, कर्मयोगीको भाव यस्तो हुन्छ, 'मैले गरिरहेका सबै कामहरु मेरोलागि नभएर संसारकोलागि नै हो । अझ महत्वपूर्ण कुरो, कर्मयोगीवाट हुने कर्म आफ्नो व्यक्तिगत कल्याणकोलागि नभएर संसारको हितको उद्देश्यले प्रेरित हुन्छ । किनभने समष्टिको कल्याण भन्दा छुट्टै आफ्नो कल्याण मान्नु नै व्यक्तित्व र विषमतालाई जन्म दिनु हो, साधकको उन्नतिमा वाधा दिने पनि यही नै हो । हाम्रा शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि आदि सबै हामीलाई संसारवाट नै मिलेको हो । संसारवाट पाइएको वस्तु केवल आफ्नो स्वार्थसिद्धिमा लगाउनु इमान्दारी होइन ।          
हामीले यो विचार गर्नु पर्यो, कर्मयोगका यी बुँदाहरु मध्ये हामीवाट के, कतिसम्म र कस्तो हिसावले यी बुँदाहरुको सेवन भैरहेछ त ? वेला वेलामा, अझ पलपलमा आत्म मूल्यांकन हुनु पर्नेछ हाम्रो । आफ्नो मूल्यांकन आफूवाट भन्दा वढी राम्रो अरुवाट हुन सक्तैन । यसरी आफूले नै आफ्ना विगतका व्यवहारको र हालैका व्यवहारको पनि आध्यात्मिक विकासको अवलोकन नगरे त हामीले जानेका ज्ञान पनि हाम्रो भार मात्र हुनेछ । स्वामी अनुभवनान्दजी भन्नुहुन्छ, नपचेको ज्ञानी 'philosopher' हुन्छ । त्यस्तो ज्ञानीले शास्त्र त जानेको हुन्छ, तर उसको मनमा हुन्छ, 'मैले जानेको ज्ञान मेरोलागि होइन, केवल अरुकोलागि हो' । त्यसैले कर्मयोगको साथर्कता यसैमा छ, यो सिद्धान्त अनुसार हामीले जे जे जान्छौं र मान्छौं, त्यो त्यो ज्ञान हामीले व्यवहारमा लगाउनै पर्छ । नत्र यो ज्ञान 'हात्तिको स्नान' जस्तो हुनेछ, समयको वर्वादी मात्रै, अरुलाई प्रभाव पार्ने मात्रै, कुनै वस्तुको उपभोग गरेर होइन, त्यो वस्तुको चित्र हेरेर सन्तुष्ट भए जस्तो मात्रै । अहिले हामीलाई ज्ञानको भारले थिचेको छ, ज्ञानको भार भनेको अज्ञान नै हो । यस्तो भारी बोक्ने मान्छे कहिले पनि शान्त हुन सक्तैन । ज्ञानको काम नै अशान्तिको नाश गर्नु हो । अशान्तिको नाश गर्न नसक्ने ज्ञानलाई के भन्नु त हामीले । व्यवहारको ज्ञानले हाम्रो अशान्ति नष्ट हुन सक्तैन, यसैले व्यवहारको ज्ञान पनि अज्ञान नै भयो । यसरी हाम्रोलागि हितकारी के हो, अहितकारी के हो भन्ने विवेचन गर्ने काम पनि हाम्रो नै हो । 

104. No. 73 श्लोक १३ यज्ञशेष (योग)को अनुभव गर्ने श्रेष्ठ मनुष्य सम्पूर्ण पापहरुवाट मुक्त हुन्छन् ।

No. 73

श्लोक १३

यज्ञशेष (योग)को अनुभव गर्ने श्रेष्ठ मनुष्य सम्पूर्ण पापहरुवाट मुक्त हुन्छन् । तर जो  केवल आफ़्नोलागि मात्रै सबै कर्महरु गर्छन्, ती पापीहरु त पाप नै खान्छन् ।

कर्तव्यकर्महरुको पालन निष्कामभावले विधिपूर्वक गरे यज्ञशेषको रूपमा योग अथवा समता नै शेष रहन्छ । कर्मयोगमा संसारवाट प्राप्त सामग्रीद्वारा नै कर्म हुन्छ । अतः संसारको पदार्थ संसारको सेवामा लगाइदिन सके त्यही कर्म 'यज्ञ' सिद्ध हुन्छ । यज्ञ सिद्ध भएपछि स्वतः अवशिष्ट रहने योग आफ़्नोलागि हुन्छ । यही योग, यही समता नै यज्ञशेष हो, यही यज्ञशेषलाई नै अमृत भन्छ गीता ।

यो श्लोकमा भनिएको कुरो, यस्तो यज्ञशेषको अनुभव गरेपछि अर्थात् अमृतको अनुभव गरेपछि हामीमा कुनै पनि प्रकारको बन्धन वांकी रहँदैन । साधकको सम्पूर्ण (संचित, प्रारब्ध र क्रियमाण) कर्म विलीन हुन्छन् । सम्पूर्ण कर्महरु विलीन हुनुलाई नै सनातन ब्रह्मको प्राप्ति भनिन्छ गीता अनुसार ।

पाप कर्म त बन्धनकारी हुन्छन् नै, सकामभावले गरिएका कर्महरु पनि बन्धनकारी हुन्छन् । यज्ञशेषको अनुभव गर्ने मनुष्यको पाप-पुण्य दुवै रहँदैनन् ।

अव प्रश्न छ, बन्धनको वास्तविक कारण के हो ?

'यस्तो हुनुपर्छ, यस्तो हुनु हुँदैन' भन्ने कामनावाट  नै बन्धन हुन्छ । यही कामना नै सम्पूर्ण पापहरुको जड हो । त्यसैले, कामनाको त्याग गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ हाम्रो जीवनमा ।

विचार गर्ने हो भने, कामनाको आफ्नो कुनै स्वतन्त्र सत्ता छैन । कामनाको उत्पत्ति अभाववाट हुन्छ र 'स्वयम्' (सत् स्वरूप)मा कुनै किसिमको अभाव छँदै  छैन, हुन पनि सक्तैन । यसैले, 'स्वयम्'मा कामना छँदै छैन । हामीले आफ्नै  भूलले शरीर आदि असत् पदार्थसँग आफ्नो एकता मानेर त्यही  असत् पदार्थको अभाववाट आफूमा अभाव मान्न थाल्यौं र त्यही अभावको पूर्तिकोलागि असत् पदार्थको कामना गर्यौं । हामीले यो कुराको विचार गर्नुपर्यो, आरम्भ र समाप्त हुने क्रियाहरुसँग उत्पन्न र नष्ट हुने पदार्थहरु नै त पाइन्छन् । यस्ता उत्पत्ति-विनाशशील पदार्थहरुवाट हाम्रो अभावको पूर्ति कहिले पनि हुन सक्तैन । यस्ता पदार्थहरुवाट अभावको पूर्ति हुने प्रश्न नै नभएपछि यस्ता कामना गर्नु हाम्रो नै भूल होइन त । यस्तो प्रकारले विचार गर्न सके हाम्रो कामना हट्न सक्छ ।

हाम्रा आफ्ना भनिने शरीर आदि पदार्थहरुलाई कहिले पनि आफ्नो तथा आफ़्नोलागि नमानेर अरुको सेवामा ती पदार्थहरु लगाइदिन सके ती पदार्थहरुसँग स्वतः सम्बन्ध-विच्छेद हुन्छ हाम्रो । यस्तो सम्बन्ध-विच्छेदले तत्काल नै आफ्नो सत् स्वरूपको बोध हुन्छ हामीलाई । त्यसपछि कुनै अभाव वांकी रहँदैन । मनमा कुनै प्रकारको अभावको कामना नरहने मान्छे जीवित अवस्थामा नै मुक्त हुन्छ ।

आफ्नोलागि केही पनि चाहिने भाव अर्थात् स्वार्थ, कामना, ममता, आसक्ति नहुने, आफूलाई कसैले 'असल' भनिदेओस भन्ने पनि भाव नभएको व्यक्तिलाई मुक्त भन्छ गीता । जति धेरै स्वार्थ बुद्धि भयो हामी त्यति धेरै पापी हुन्छौं ।

संसारमा मिलेका साधन सामग्रीहरु संसारको सेवामा नलगाएर आफ्नो सुखभोगमा लगाउनु नै आफ्नोलागि 'पकाउनु' हो । यो श्लोकमा आएको 'पकाउनु' शब्दले खालि पकाउनु मात्र नभएर खानु, पिउनु, हिंड्नु, वस्नु आदि सबै संसारिक क्रियाहरुको सिद्धि भन्ने बुझाउँछ ।

संसारको सानो भन्दा सानो अंश शरीरलाई आफ्नो र  आफ़्नोलागि मान्नु नै ठूलो पाप हो । तर यो शरीरलाई आफ्नो नमानेर यसलाई (यो शरीरलाई) आवश्यकता अनुसार अन्न, जल, वस्तु आदि दिएर यो शरीरलाई भोगी वन्न नदिनु  यो शरीरको सेवा हो । यसो गर्न सके हामीलाई यो शरीरमा ममता-आसक्ति रहँदैन ।

आफ्नो कर्मको फल आफैंले भोग्नु पर्छ हामीले । तर यो शरीरवाट गरिएका कर्महरुको प्रभाव सम्पूर्ण संसारमा नै पर्छ । 'आफ़्नोलागि' कर्म गर्ने मनुष्य आफ्नो कर्तव्यदेखि 'च्युत' हुन्छ, तल झर्छ । त्यसैले गीता भन्छ, हामीले आफ्नोलागि केही नगर्ने, आफ़्नोलागि केही नमान्ने र आफ़्नोलागि केही नचाहने ।

आफ़्नोलागि 'पकाउनु' भनेको कर्मफलको आश्रय लिनु हो । कर्मफलसंग सर्वथा अनाश्रित रहन सके साधक आफ़्नोलागि केही गर्दैन, जसले गर्दा ऊ योगमा स्थित रहन समर्थ हुन्छ ।

यो श्लोकमा भगवानले 'पाप खाने' मनुष्यलाई सभ्य भाषामा निन्दा गर्नुभयो । भगवानको आशय, आफ्नोलागि भनेर गरिएका कर्मवाट मनुष्य धेरै पाप संग्रह (जम्मा) गर्छ । यो पापसंग्रह जति खर्च गरे पनि, जति भोगे पनि सकिंदैन । फेरि गीता भन्छ, 'तिमीहरु आजैदेखि, अहिल्यैदेखि पाप गर्दिन भन', यस्तो निश्चयमा धेरै ठूलो शक्ति हुन्छ । किनभने परमात्मातिर लाग्ने दृढ निश्चय भएपछि पाप हुन स्वतः रोकिन्छ ।

मनुष्यसँग  भएका शरीर, योग्यता, पद, अधिकार, विद्या, वल सवै पछि पाइएका हुन् र छुट्ने किसिमका हुन् । यसैले यी सबै आफ़ो र आफ़्नोलागि होइनन्, अरुको सेवकोलागि हुन् । हाम्रा शरीरका सबै अवयव शरीरका भए जस्तै संसारका सबै मनुष्य संसारको हितकोलागि हुन् । कुनै पनि देश, वेश, वर्ण, आश्रम आदिका  व्यक्तिले आफ्नो कर्महरुद्वारा अरुको सेवा गरेर सजिलैसँग आफ्नो कल्याण गर्न सक्छ ।

हामीमा भएको विशेषता अरुकोलागि हो, आफ़्नोलागि होइन । यो सिद्धान्तलाई सबैले  आदर गरे सबै जीवन्मुक्त हुने थिए । पाइएको वस्तुलाई अरुको सेवामा लगाइदिने त हो, अरु के नै गर्नु पर्छ र ? सित्तैंमा आफ्नो कल्याण हुन्छ । हामीवाट यस्तो हुन सके मुक्तिकोलागि केही गर्नु जरुरत छैन । हामीसंग भएका वस्तुहरु अरुको सेवामा लागाउने जिम्मेवारी हो हाम्रो, त्यो भन्दा वढी केही गर्नु छैन हामीलाई । त्यो भन्दा वढी हामी केही गर्न पनि सक्तैनौं । हामीसँग भएका समस्त वस्तु, योग्यता र सामर्थ्य अरुको सेवामा पूरा खर्च गर्न सक्यौं भने हाम्रो कल्याण पनि पूरा हुनेछ ।

वास्तवमा शरीरवाट संसारको नै काम हुन्छ, आफ्नो काम हुँदै हुँदैन, किनकि शरीर हाम्रोलागि हुँदै होइन । केही न केही कामकोलागि नै शरीरको जरुरत हुन्छ । केही पनि नगरे  शरीरको के जरुरत ? त्यसैले, शरीर द्वारा आफ़्नोलागि केही गर्नु नै दोष हो । पाइएको वस्तु द्वारा आफ़्नोलागि केही गर्न हुँदैन, ती वस्तुहरुद्वारा संसारको सेवा गर्नुपर्छ हामीले। शरीर संसारको अंश भएकोले यसवाट जे जे हुन्छ, संसारकैलागि हुन्छ । संसार भन्दा पर हाम्रो शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि जानै सक्तैनन्, यिनीहरुलाई संसारवाट छुट्टयाउन पनि सक्तैनौं हामी । आफ़्नोलागि कर्म गर्नु मनुष्यपना होइन, राक्षसपना हो । अरुकोलागि कर्म गर्ने व्यक्ति  नै मनुष्य हो । आफ्नो सुखकोलागि कर्म गर्ने मान्छेले पाप खान्छ अर्थात्  सँधै दुःखी रहन्छ र अरुको हितकोलागि कर्म गर्ने मान्छे सबै पापहरुवाट मुक्त हुन्छ अर्थात् सँधैकोलागि सुखी रहन्छ ।  

103. No. 72 फेरि पनि पहिला श्लोकहरुका नै वांकी अंश आफ्नो कर्तव्य पालनपूर्वक अरुको अधिकारको रक्षा गर्ने जिम्मेवारीलाई नै कर्मयोग भनिन्छ ।

No.  72

फेरि पनि पहिला श्लोकहरुका नै वांकी अंश

आफ्नो कर्तव्य पालनपूर्वक अरुको अधिकारको रक्षा गर्ने जिम्मेवारीलाई नै कर्मयोग भनिन्छ । अरुको अधिकार नै हाम्रो कर्तव्य हो भन्छ गीताको कर्मयोग । छोटोमा, प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो कर्तव्य-पालन द्वारा अरुको अधिकारको रक्षा गर्ने, आफ्नो अधिकार नहेर्ने । अरुको हित गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो र हामीवाट हुने त्यही कर्तव्य अर्को व्यक्तिको अधिकार हो । हामीले आफ्नो कर्तव्यको पालन गर्नु पर्ने अर्को व्यक्तिको अधिकारको रक्षाकोलागि नै हो । यसैले ब्रह्माजी देवताहरुलाई र मनुष्यहरुलाई उपदेश दिनुहुन्छ, 'एक अर्काको हित गर्नु तिमीहरुको कर्तव्य हो ।'

कर्मयोगको मूल मन्त्र -- अरुको नासो अरुलाई फर्काउने । हामीले यो संसारमा आउँदा आफूले केही लिएर आएका थिएनौं, फेरि यहाँवाट फर्केर जाँदा यहाँवाट केही लग्न सक्ने पनि होइनौं । संसारको वस्तु संसारमा नै छोडेर जानुपर्ने त संसारको नियम नै हो । जस्तो हामी कुनै होटेलमा जाँदा त्यो होटेलको समस्त सामान उपयोग गर्न त पाउँछौं, तर त्यहाँको कुनै पनि सामान आफू फर्कंदा लिन हामी पाउँदैनौं । यही नियम यो संसारको वस्तु, व्यक्ति र पदार्थमा पनि लागु हुन्छ ।  कर्मयोगको वारेमा जानकारी हुनुभन्दा पहिले हामीले आफ्नो मानी रहेको यहाँका वस्तु, व्यक्ति र पदार्थको सहज त्याग हुन नसक्ने भएकोले यसलाई 'संसारको सेवामा लागाई देऊ' भन्छ कर्मयोग । अहिलेसम्म हामीले सम्बन्ध मानी रहेका व्यक्ति, वस्तु र पदार्थसँग सम्बन्ध हटाउनकोलागि नै कर्मयोगको आवश्यकता छ हामीलाई । हामी परा  प्रकृति (जीव)ले अपरा प्रकृति (जड)सँग सम्बन्ध राखेर, यही अपरा प्रकृतिलाई नै साँचो मानेर जीवन चलाउँदा नै समस्या भएको हो। हामीलाई केही गर्नु छैन, पहिले साँचो मानिरहेको संसारसंगको सम्बन्धलाई र संग्रहलाई झूठो मान्ने । वस्तु, व्यक्ति र सम्बन्ध त व्यवहारमा आवश्यक छन्, तिनीहरुको उपयोग कुशलतासँग गर्ने, तर तिनीहरुलाई साँचो नमान्ने, आजकल हामी महिलाहरुले सुनको भनेर सुनको जलप भएको नक्कली गहना लगाए जस्तो । त्यसो गर्न हामी महिलाहरु कुशल भए जस्तै पुरुषले पनि संसारमा व्यवहार गर्ने, तर संसारलाई र व्यवहारलाई झूठो मानेर । यसो गर्न सके संसारमा रहेको हाम्रो आकर्षण घट्छ, अलि अलि गरेर संसारप्रतिको  आकर्षण घट्दै गएपछि परमात्मामा आकर्षण वढ्दै जान्छ हाम्रो । यही हो कर्मयोगवाट परमात्माको अनुभव हुने प्रक्रिया ! अर्को शब्दमा, हाम्रा समस्त  चित्तवृत्ति, हाम्रा कृयाकलाप अहिलेसम्म संसार उन्मुख छन्, अव तिनै चित्तवृत्ति, तिनै क्रियाकलाप ईश्वर उन्मुख हुनु पर्यो । सजिलोसँग बुझ्नु पर्दा, पूर्वतिर हिंडिरहेको मनुष्यले पश्चिमतर्फ  लाग्नु पर्ने भयो । यो ज्ञानको जानकारी हुनुभन्दा पहिले हिंडिरहेको दिशा नै वदल्नु पर्यो हामीले । फेरि बुझ्नु  पर्दा, हाम्रा समस्त चिन्तन, समस्त क्रियाकलाप (शारीरिक, मानसिक)ले अर्को दिशा लिनु पर्ने भयो । यदि हामी अहिले गरिरहेका चिन्तन, क्रियाकलाप र रहनसहनवाट नै ईश्वरप्राप्ति खोज्छौं भने, त्यो त हजुर, आकाशमा फूल टिप्न खोजेको प्रयास जस्तै हुनेछ ।     

अझ विस्तृतमा भन्दा, हामीले संसारलाई नै  सत्य मानेर व्यवहार गरेको वेला हाम्रा क्रियाकलाप रजोगुणवाट संचालित भैरहेका हुन्छन् ।  अध्यात्म शास्त्रको अध्ययन, श्रवण, मनन र निदिध्यासनकोलागि सत्वगुणको जरुरत पर्छ हामीलाई। सत्सँग  र सत्शास्त्रको श्रवण र मननले हाम्रो रजोगुण नाश हुन सक्छ । शास्त्र अनुसार हाम्रो अन्तःकरण अत्यन्त निर्मल छ।  तर हामीले नाना थरीका कचरा भरिदिएका छौं हाम्रो अन्तःकरणमा। अव हामीलाई केही गर्नु छैन, आफैंले अन्तःकरणमा  थुपारेको कचरा जति फाल्नु छ । यो कचरा हटाउने काम पनि सत्सँग र सत्शास्त्रको नै हो ।

 

अर्को कुरो, हामीवाट आफ्नोलागि कर्म हुन्जेल हाम्रो कर्मको समाप्ति हुँदै हुँदैन, हामी झन् झन् ती कर्महरुवाट वाँधिन्छौँ । आफ़्नोलागि कहिले पनि, केही पनि नगर्ने व्यक्ति नै कृतकृत्य हुन्छ । आफ़्नोलागि केही नगर्दा पापको आचरण हुँदैन, किनभने पापको आचरण कामनावाट नै हुन्छ । त्यसैले हामीले आफ्नो कल्याण चाहने हो भने शास्त्रले भने जस्तो फलको इच्छा नराखेर र आसक्तिको त्याग गरेर कर्तव्य-कर्म गर्नु पर्छ ।

आफ्नो कामनाको त्याग गरेपछि संसार मात्रको हित हुन्छ । आफ्नो कामनाको पूर्तिकोलागि आसक्तिपूर्वक भोग भोग्ने व्यक्ति आफ्नो पनि पतन गर्छ, भोग सामग्रीको अभाव हुनेहरुको पनि पतन गर्छ, अभाव ग्रस्त व्यक्तिलाई पनि दुःख दिन्छ, अभावग्रस्त व्यक्तिहरुलाई भोगी मनुष्यले गरेका भोग देखेर दुःख त हुन्छ नै। यही कारण भोगी व्यक्ति कुनै हालतमा पनि वच्न सक्तैन ।

तर पारमार्थिक मार्गमा हिंडने व्यक्तिलाई देख्दा अरुलाई आफैं शान्ति हुन्छ; किनकि पारमार्थिक सम्पत्तिमा सबैको अधिकार छ । निष्कर्ष, हामीले कामना-आसक्तिको त्याग गरेर आफ्नो कर्तव्य-कर्मको पालन गरि रहे ब्रह्माजीले भने जस्तो हामीलाई परम कल्याण प्राप्त हुन्छ ।

यो श्लोकमा भनिएको कल्याण-प्राप्ति पनि विशेष गरी मनुष्यलाई नै भनिएको हो, देवताहरुलाई होइन । किनकि देवयोनिमा आफ्नो कल्याण गर्न सकिंदैन । मनुष्यवाट हुने कर्मको अनुसार फल दिने, कर्म गर्ने सामग्री दिने तथा आफ्नो आफ्नो शुभ कर्महरुको फल भोग्नकोलागि देवताहरु वनाइएका हुन् ।

मनुष्य कर्मयोनि हो र चौरासी लाख योनिहरु, देवता, नरकमा वस्ने जीव भोगयोनिहरु हुन् । सकाम भाव भएका व्यक्तिहरु भोग भोग्नकोलागि नै स्वर्गमा जाने हुन् । त्यसैले देवताहरु निष्काम भाव राख्दैनन्, केवल आफ्नो जिम्मेवारी निभाउँछन्, त्यसैले यो श्लोकमा वर्णित कल्याण मनुष्यकोलागि नै हो ।

मुक्ति स्वाभाविक छ र बन्धन अस्वाभाविक छ । मनुष्ययोनि आफ्नो कल्याण गर्नकोलागि नै हो । आफ्नो कर्तव्य-कर्मको पालन गर्ने मनुष्यको  अवश्य कल्याण हुन्छ ।

कल्याणकोलागि नयाँ नयाँ काम गर्नु पर्ने होइन । तर हामीवाट हुने काम स्वार्थ, अभिमान र फलेच्छाको त्यागद्वारा हुनु पर्यो, त्यस्तो हुन सके हाम्रो कल्याण हुने भयो । ठूला ठुला यज्ञवाट प्राप्त हुने स्वर्ग लोक क्षत्रियले आफ्नो कर्तव्य-कर्म (युद्ध) गरेर पाउने भयो । 

यो श्लोकमा ब्रह्माजीले देवताहरुलाई र मनुष्यहरुलाई परस्पर एक अर्कोलाई हित गर्ने कुरो गर्नुभयो । त्यस्तै यही कुरा वैदिक सनातन धर्मका चारै वर्ण र आश्रमका व्यक्तिहरुलाई लागु हुन्छ ।      

102. No. 71 पहिला श्लोकहरुको वाँकी अंश वृक्ष, लता आदिमा स्वाभाविक नै फूल-फल लाग्छन् ।

No. 71
पहिला श्लोकहरुको वाँकी अंश

वृक्ष, लता आदिमा स्वाभाविक नै फूल-फल लाग्छन् । तिनीहरुलाई हामीले अझ मल, जल दिन सक्यौं भने तिनीहरुमा फूल-फल विशेषरूपले फल्छन्, त्यस्तै यज्ञ, पूजा आदि गर्दा देवताहरुलाई पुष्टि हुन्छ, जसवाट देवताहरुवाट हुने काम विशेष न्यायप्रद हुन्छन् । यसको उल्टो, जव हामी आफ्नो कर्तव्य-कर्म द्वारा देवताहरुको पूजा गर्दैनौं, त्यो वेला देवताहरुलाई तुष्टि-पुष्टि हुँदैन, जसले गर्दा ती देवताहरुमा पनि आफ्नो कर्तव्य-पालनमा कमी आउन सक्छ । देवताहरुको कर्तव्य-पालनमा कमी आएको कारणले नै संसारमा अनावृष्टि, अतिवृष्टि आदि हुन्छ ।

यो प्रकरणमा हामीले यो बुझ्नु पर्छ, अरुले हाम्रो सेवा गरुन् या नगरुन्, तर हामीले आफ्नो कर्तव्य द्वारा उनीहरुको सेवा गर्नुपर्छ । अरु के गर्छन्, के गर्दैनन्, हामीलाई सुख दिन्छन् अथवा दुःख, यी कुराहरुमा हामीले कुनै पनि मतलव राख्नु हुँदैन । गीता भन्छ, अरुको कर्तव्य हेर्यो भने हामी आफ्नो कर्तव्यवाट अल्मलिंछौँ, हाम्रो पतन हुन्छ । अरुवाट उसको कर्तव्यको पालन गराउनु, हाम्रो अधिकारको कुरा पनि  होइन । अरुको हितकोलागि हामीले केवल आफ्नो कर्तव्य-पालन गर्नु छ र सबैलाई सुख पुर्याउनु छ । गीता अझ भन्छ, सेवा गर्न आफ्नो समझ, सामर्थ्य, समय र सामग्रीलाई आफ्नोलागि अलिकति पनि वचाएर राख्नु हुन्न ।

हाम्रा सबै संसारिक सम्बन्धीहरु -- जहान-परिवार, दाजु-भाउजु आदि सबै नाता-गोताको सेवा हामीले गर्नुपर्छ । आफूले सुख लिनकोलागि हाम्रा नाता-गोता होइनन् । हाम्रा नातागोतासंगको सम्बन्ध अनुसार उनीहरुको सेवा गर्नु, मर्यादा अनुसार उनीहरुलाई सुख पुर्याउनु हाम्रो कर्तव्य हो । हामीले उनीहरुसँग कुनै आशा राख्नु, उनीहरुमा आफ्नो अधिकार जमाउन खोज्नु हाम्रो भूल हो । हाम्रो जन्म नै हाम्रा नाता-गोतासँग आफ्नो  ऋण तिर्न भएको हो । सेवा त हामी सबैले गर्नु पर्छ, तर जोसंग हाम्रो जिम्मेवारी छ, त्यसको सेवा अझ वढी तत्परतासँग गर्नु पर्छ हामीले ।

यी शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, पदार्थ हाम्रा होइनन् र हाम्रालागि पनि  होइनन् । त्यसैले, आफ्नो-आफ्नो कर्तव्यको पालन गरे स्वतः एक अर्काको उन्नति हुन्छ ।
आफ्नो कर्तव्यको पालन गर्दै अर्काको अधिकारको रक्षा गर्नुलाई कर्मयोग भन्छन् । अरुको अधिकारको रक्षा गर्नु नै हाम्रो कर्तव्य हो । हामीले केवल हाम्रो कर्तव्यको विचार गर्ने हो, अरुको कर्तव्यको  होइन । अरुको कर्तव्यको विचार गर्दा हामी कर्तव्यच्युत हुन्छौं, किनकि अरुको कर्तव्य हेर्नु हाम्रो कर्तव्य होइन । अरुको हित गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो र अर्को व्यक्तिको अधिकार हो ।  अधिकार पनि कर्तव्यको नै अधीन हुन्छ, अर्थात् कर्तव्य नगरी अधिकार पाइंदैन, तैपनि हामीले हाम्रो अधिकार हेर्ने नै होइन, खालि आफ्नो कर्तव्य मात्रै हेर्ने हो । अरुको अधिकारको रक्षा गर्न नै कर्तव्यको पालन गर्नु छ हामीले ।

अहिले चर्चा भैरहेको प्रसंग हामीलाई विल्कुल नयाँ लाग्न सक्छ र यो पनि लाग्न सक्छ कि यो प्रसङ्ग कुनै पनि अंशमा व्यावहारिक छैन । तर यो प्रसंग हामीले पहिले पढ्ने गरेको विषय 'नागरिक शास्त्र' नभएर कर्मयोग हो । अर्को शब्दमा, अहिले हामीले प्रयोग गरिरहेका सिद्धान्त नागरिक शास्त्र हुन् । अहिले हामीले चिन्तन गरिरहेका चाहिं कर्मयोगका विषय हुन्, जुन हामीलाई विल्कुल अव्यावहारिक पनि लागिरहेछन् । विल्कुल नयाँ concept सुन्ने वित्तिकै हाम्रो मनले तुरुन्तै reject गरिदिन्छ । तर, अध्यात्म-शास्त्रमा चाख हुन थालेपछि हामी फेरि फेरि त्यही concept को विचार मन नलागी नलागी पनि गर्न थाल्छौं, यो concept वारे वारम्वार विचार गरिरहेपछि यही कुरा अलि अलि गरेर स्पष्ट हुँदै जान्छ । यसैलाई भन्छन् वेदान्तमा श्रवण । यही श्रवण एक चोटी गरेर हाम्रो समझमा आउने होइन । यसै गरी गरी श्रवण गर्दै, विचार गर्दै रहनुपर्छ हामीले । यही विचारलाई, चिन्तनलाई मनन भन्छन् शास्त्रमा । यसरी मनन गर्दा गर्दा निदिध्यासन गर्ने साहस आउँछ हामीमा । त्यही साहसले नै अघि वढाउने हो हामीलाई । हाम्रो जीवनमा साना साना काम सम्पन्न गर्न पनि उत्साहको आवश्यकता छ भने विल्कुल नयाँ विषय यो अध्यात्म-शास्त्रमा पनि उत्साह चाहिन्छ हामीलाई । 'उत्साह' सत्वगुणको लक्षण हो । अध्यात्म शास्त्र बुझ्न सतत सत्वगुणमा रहनु पर्छ हामीले । सत्वगुणमा रहन हरदम सत्वगुणमा वाधा आउने विषयहरु हटाउँदै जानुपर्छ । यही हाम्रो अध्यात्म साधना हो । हजुरहरुलाई अलि नमीठो पनि लाग्न सक्छ, तर भन्नै पर्छ मैले, यो शास्त्र पार्ट टाइम काम होइन हाम्रो । फेरि हजुरहरुलाई मलाई सोध्न मन लाग्ला, 'जुन वेला पनि यही नै पढी रहे कसरी जीवन चल्छ हाम्रो'?
मेरो जवाफ पनि प्रश्नमा नै छ ? 'हे हजुरहरुलाई हाम्रो संस्कृतिमा वर्ण र आश्रमको पनि व्यवस्था छ भन्ने थाहा छैन ?' म अहिले ६७ वर्ष भएँ, मैले सोच्नु परेन, 'के मैले अहिले गरिरहेका क्रियाकलाप, आय आर्जन, परिश्रमको फल मैले उपयोग गर्न सक्छु ?' हाम्रो नोकरीले हामीलाई retirement दिइ सकेपछि पनि हामी अरु कुनै त्यस्तै आय आर्जनमा नै लागिरहन्छौं । कहिले पुग्ने हामीलाई यो संसारको विषय र पदार्थ?' अहिले मैले  गरिरहेको भागदौड मेरोलागि हुँदै होइन।  जव शास्त्रले पनि ५० वर्षको उमेरपछि 'तिमीहरुले आत्म-चिन्तन गर'  भन्छ, नोकरीले पनि त्यसै भनिरहेछ भने हामीले यो घोडदौड केकोलागि गरिरहेछौं? त्यो पनि त सोच्नु पर्यो हामीले । हाम्रो जीवनको लक्ष 'शाश्वत' शान्ति हुनु पर्नेमा त्यो लक्षलाई विर्सेर अहिले पनि यही संसारका व्यक्ति र वस्तुको आकर्षणले नै हाम्रो अध्यात्म-शास्त्रमा वाधा दिइरहेछ हामीलाई ।  यस्तो हिसावले कसरी सुख हुन्छ हामीलाई? हामीले आफ्नो सुखको, भविष्यको विचार नगरे कसले गर्छ? एक छिन ठण्डा दिमागले सोचौं, 'के हामीले हाम्रा पूर्वजको विचार गरेका थियौं ? के हाम्रा छोराछोरीले हाम्रो विचार गर्लान् ?' यस्तो कटु सत्य आफ्नो अगाडी प्रत्यक्ष देख्दा देख्दै पनि हामीलाई कस्तो चेत नआएको ? अरुलाई ढाँटन खोजे पनि के हामीले हामीलाई ढाँटन समर्थ हुन्छौं ? समस्या अगाडि छ, आइसक्यो, के त्यो समस्याको वास्ता नगरेर त्यो समस्या समाधान हुन्छ ? आफ्नो अगाडि आएको बाघलाई आँखा चिम्लेर भगाउन अथवा मार्न सकिन्छ ?   

101. No. 70 प्रिय मित्रहरु म हालै केही दिनअघिदेखि Park Villege Hotel,

No. 70

प्रिय मित्रहरु

म हालै केही दिनअघिदेखि Park Villege Hotel, बुढानीलकण्ठमा  स्वामी अनुभवानन्द सरस्वतीद्वारा संचालित आध्यात्मिक क्याम्पमा छु । यहाँ विहान ७ वजे देखि ८ वजेसम्म meditation गराइन्छ, ९.३० देखि १०.३० सम्म र ११.३० देखि १२.३० सम्म कैवल्योपनिषदको व्याख्या हुन्छ । यहाँ  मेरो जीवन अति शान्तपूर्ण तरिकाले वितिहरेछ अर्थात् मैले जे धेरै अघिदेखि गरिरहेको आध्यात्मिक साधनामा धेरै वल पुगिरहेछ मलाई । मैले पहिले हजुरहरुलाई लेखिरहेको theme पनि यही हो, हाम्रो जन्मको सबभन्दा महत्वपूर्ण कार्य नै ईश्वरप्राप्ति हो । वेदान्त अनुसार, ईश्वर चिन्ने पनि ईश्वर आफूलाई भिन्न मानेर होइन, अभिन्न मानेर चिन्ने । यही नै हाम्रो जीवनको लक्ष्य हुनुपर्छ हाम्रा । हाम्रा समस्त आध्यात्मिक साधनहरु पनि यहीं आएर टुंगिन्छन् । अहिले लाग्छ, सबभन्दा कठिन र सबभन्दा सरल काम नै आफूले आफूलाई चिन्ने रहेछ । यही सारा विधि विचान, सारा प्रपन्च ईश्वर प्राप्तिमा अड्चन रहेछन् ।

 म भोलि यही group सँग मनकामना र पोखरा हुँदै मुक्तिनाथ जाँदै छु । यही आइतवार विहान घर फर्कने कार्यक्रम छ मेरो । त्यसपछि हजुरहरुसँग सम्पर्कमा आउने नै छु ।

हजुरहरुको

100. No. 70 श्लोक १०, ११ प्रजापति ब्रह्माजीले सृष्टिको आदिकालमा कर्तव्यकर्मको विधानसहित प्रजा (मनुष्य आदि)

No. 70

श्लोक १०, ११

प्रजापति ब्रह्माजीले सृष्टिको आदिकालमा कर्तव्यकर्मको विधानसहित प्रजा (मनुष्य आदि) को रचना गरेर (उनीहरुसँग, खास गरेर मनुष्यहरुसँग) भन्नुभयो, (तिमीहरु यो कर्तव्य कर्म द्वारा सबै (सृष्टि)को वृद्धि गर र यो कर्तव्य-कर्मरूप यज्ञ तिमीहरुलाई कर्तव्य-पालनको आवश्यक सामग्री दिनेछन् । यही कर्तव्य-कर्मद्वारा तिमीहरु देवताहरुलाई पनि उन्नत (तृप्त) गर र ती देवताहरुले पनि (आफ्नो कर्तव्य द्वारा) तिमीहरुलाई उन्नत (तृप्त) गर्नेछन् । यस्तो प्रकारले एक-अर्कोलाई उन्नत गर्दै (मदत गर्दै) रहे  तिमीहरुको  परम कल्याण हुनेछ ।

ब्रह्माजी सृष्टिको रचयिता र यसको स्वामी हुनुहुन्छ । यही कारण उहाँ आफ्नो कर्तव्यको पालन गर्नुहुन्छ, आफ्नो सृष्टिको रक्षा तथा यसको कल्याणको विचार पनि गरिरहनु हुन्छ । किनंभने आफूवाट उत्पन्न भएकाको रक्षा गर्नु त्यो उत्पन्न गर्ने व्यक्तिको कर्तव्य हुन्छ ।   आफ्नो प्रजाको रचना गर्ने, ती  प्रजाको रक्षामा सँधै तत्पर रहने  तथा सँधै त्यही प्रजाको हितको वारेमा नै सोचिरहने भएकोले उहाँलाइ  'प्रजापति'  भनिएको हो ।

सृष्टिको आरम्भमा ब्रह्माजीले कर्तव्य-कर्मकर्महरुकोलागि आवश्यक योग्यता र विवेक-सहित  मनुष्यहरुको रचना गर्नुभयो । अनुकूल र प्रतिकूल परिस्थितिको सदुपयोगले मनुष्यलाई कल्याण गर्छ । यसैले ब्रह्माजीले अनुकूल-प्रतिकूल परिस्थितिको सदुपयोग गर्ने विवेक समेत दिएर नै मनुष्यहरुको रचना गर्नुभएको हो ।

सत्-असत् को विचार गर्न नसक्ने पशु, पक्षी, वृक्ष आदिवाट स्वाभाविक परोपकार (कर्तव्य-पालन) हुन्छ, तर मनुष्यलाइ त भगवत्कृपाले विशेष  विवेक-शक्ति मिलेको छ । अतः यदि उसले   आफ्नो विवेकलाई महत्व दिएर अकर्तव्य नगरे ऊवाट पनि स्वाभाविक लोक कल्याणकोलागि कर्म हुन सक्छन् ।

देवता, ऋषि, पितृ, मनुष्य तथा पशु, पक्षी, वृक्ष आदि सबै प्राणीहरुलाई  प्रजा भनिन्छ । यी प्राणीहरुमा पनि योग्यता, अधिकार र साधनको विशेषताको कारण मनुष्यलाइ अरु सबै प्राणीहरुलाई पनि पालन गर्ने जिम्मेवारी छ । त्यसैले यहाँ 'प्रजा' शब्द विशेषरूपले मनुष्यहरुकोलागि प्रयोग गरिएको हो ।

ब्रह्माजी मनुष्यहरुलाई भन्नुहुन्छ, 'तिमीहरु आफ्नो-आफ्नो कर्तव्य-पालनद्वारा सबैको वृद्धि गर, उन्नति गर । यसो गर्यौ भने तिमीहरुलाई आवश्यक उपयोगी सामग्री मिलिरहन्छ, सामग्रीको कमी कहिले पनि हुँदैन ।

अर्जुनलाई कर्म नगर्ने रुचि थियो । त्यो कर्म नगर्ने रुचि हटाउनु थियो भगवानलाई । यहाँ भगवान इंगित गर्नुहुन्छ अर्जुनलाई, 'हेर अर्जुन, प्रजापति ब्रह्माजीको वचनहरुवाट पनि तिमीले कर्तव्य कर्म गर्नु पर्छ । अरुको हितकोलागि कर्तव्य कर्म गर्दा नै तिम्रो लौकिक र पारलौकिक उन्नति हुन सक्छ ।'

निष्कामभावले खालि कर्तव्य-पालनको विचारले कर्म गरे मनुष्य मुक्त हुन्छ र सकामभावले कर्म गरे मनुष्य वन्धनमा पर्छ । प्रस्तुत प्रकरणमा निष्कामभावले गरिने कर्मको विवेचन छ ।

कर्मयोगी अरुको सेवा अथवा हित गर्नकोलागि सँधै तत्पर रहन्छ । यसैले प्रजापति ब्रह्माजीको विधान अनुसार अरुको सेवा गर्ने सामग्री, सामर्थ्य, र शरीर-निर्वाहको आवश्यक वस्तुहरु त्यो कर्मयोगीलाई कहिले पनि कमी हुँदैन । उसलाई सेवाकोलागि उपयोगी वस्तुहरु सुगमतापूर्वक उपलब्ध भई रहन्छ । ब्रह्माजीको विधान अनुसार हामी सबैलाई  कर्तव्य-कर्म गर्ने  सामग्रीहरु पूरापूर प्राप्त छन् । कर्तव्य-कर्मका सामग्रीको कहिले पनि, कुनै वेला पनि, कसैसँग पनि कमी छैन ।

वास्तवमा हाम्रो मनुष्यशरीर भोग भोग्नकोलागि वनेकै होइन । यसैले 'संसारको सुख भोग' भन्ने कुनै पनि सत् शास्त्रमा विधान छैन । समाजले पनि हामीलाई स्वच्छन्द भोग भोग्ने आज्ञा दिंदैन । शास्त्र र समाज दुवै हामीलाई अरुलाई सुख पुर्याउने आदेश दिन्छन् ।

कर्मयोगीमा सँधै दिने नै भावना हुन्छ, लिने भावना हुँदैन; किनभने लिने भाव नै वन्धनकारक हुन्छ । हामीमा अरुवाट लिने भाव रह्यो भने हाम्रो कल्याणप्राप्तिमा वाधा आउँछ, साथै, संसारिक वस्तुहरुको प्राप्तिमा पनि वाधा हुन्छ । हामी सबैलाई थाहा छ, संसारमा लिन खोज्ने व्यक्ति कहिले पनि दिन चाहँदैन । यही सन्दर्भमा ब्रह्माजी भन्नुहुन्छ, 'हे प्रजाहरु, तिमीहरु वदलामा केही नखोजीकन नै निःस्वार्थभावले आफ्नो कर्तव्य-कर्म गर, यसैवाट तिमीहरुको उन्नति हुनेछ ।'      

कर्मयोगी आफ्नो  कर्तव्यकर्मवाट सबै प्राणीहरुलाई सुख दिन्छ । यही कारण प्रजापति ब्रह्माजी सम्पूर्ण प्राणीहरुको भलाइकोलागि हामीलाई आफ्नो कर्तव्य-कर्मरुप यज्ञ पालन गर्ने आदेश दिई रहनुभएको छ । आफ्नो आफ्नो कर्तव्य-कर्मको पालन गरे मनुष्यको कल्याण स्वतः हुन्छ । हामीलाई नै कर्तव्य-पालन गर्ने विधान अरु प्राणीलाई छैन ।

99. No. 69 श्लोक ९ यज्ञको निमित्त गरिएका र गरिने कर्महरु वाहेक अरु कर्ममा लागेका व्यक्तिहरु वान्धिन्छन् ।

No. 69
श्लोक ९
यज्ञको निमित्त गरिएका र गरिने कर्महरु वाहेक अरु कर्ममा लागेका व्यक्तिहरु वान्धिन्छन् । यही कारण, हे अर्जुन ! तिमी आसक्तिरहित भएर यज्ञ निमित्त नै सबै कर्म गर ।
यो श्लोकमा नयाँ विषय आयो -- यज्ञ । साधारण दृष्टिले यज्ञ भन्नाले हाम्रो समझमा आउने -- हाम्रो घरमा चाडवाडमा गरिने होम हुन् । तर शास्त्र यज्ञको विस्तृत व्याख्या गर्छ । वास्तविक यज्ञको अर्थ हो -- ईश्वरार्पण बुद्धि ।
हामीले गरेका जुनसुकै चिन्तन, क्रियाकलापहरु समष्टि परमात्मालाई दृष्टिगत भएर गरिएका हुनु पर्छ । कर्म भन्दा, साधारण व्यक्ति हाम्रा हात, खुट्टाले कर्मलाई मात्रै लिन्छ । हाम्रा शरीर भन्नाले तीनै शरीरहरु --स्थूल, सूक्ष्म र कारणलाई लिनुपर्छ । पहिला दुई शरीरहरूका  कारण त अज्ञान भैहाल्यो, सूक्ष्म शरीरद्वारा हुने चिन्तन पनि कर्म अन्तर्गत नै आउँछन् ।
 

भगवानको आदेश छ यहाँ, यज्ञ भावना विना भएका कर्महरु मनुष्यहरूलाई बन्धनमा पार्छन् । यज्ञ भन्दा पूजापाठ, परमात्मा सम्बन्धी कर्म मात्रै सम्झनु हुँदैन हामीले । आफ्ना दैनिक जीवनमा, व्यवहारमा पर्ने समस्त, जीवन चलाइने जागीर, आदिमा पनि लगाउनु पर्छ यो नियम । अर्को शब्दमा, हाम्रा कर्मेंद्रियहरु, मन, बुद्धिद्वारा हुने सम्पूर्ण कर्म नै ईश्वरार्पण हुनुपर्ने भयो । अर्थात्, पहिले हाम्रो बुद्धि ईश्वार्पण हुनु पर्यो । यसो हुँदा हाम्रो कर्मले हामीलाई नवाँध्ने भयो । वाँधने भनेको हाम्रो कर्मवाट हामीलाई दुःख नहुने नहुने भयो । दुःख भनेको कुनै ठोस पदार्थ नभई हाम्रै मनको मान्यता मात्रै हो । कुनै व्यक्तिलाई चुरोट पिउँदा सुख हुन्छ भने अर्को व्यक्तिलाई त्यही चुरोट पिउँदा दुःख हुन्छ । कसैलाई दुःख दिने व्यक्तिलाई दुःख पर्यो भने त्यो व्यक्तिवाट दुःख पाएको व्यक्तिलाई सुख हुन्छ, तर त्यही व्यक्तिले अरु कसैलाई सुख दिएको छ भने त्यो सुख दिने व्यक्तिले दुःख पाउँदा दुःख हुन्छ ।  यसवाट थाहा हुन्छ, सुखदुःख नै छंदै छैन ।

यही परिप्रेक्ष्यमा शास्त्र भन्छ, तिमीलाई कसैले सुख पनि दिन सक्तैन, कसैले दुःख पनि दिन सक्तैन । यस्तो विचार गर्ने व्यक्तिलाई 'कुबुद्धि' भनिन्छ । 'मैले गरें र म गर्छु' भन्नु त वृथाभिमान नै हो । सबै प्राणीहरु आफूले गरेका कर्महरुवाट वाँधिएका छन् ।

कहिले कहिले त अचम्म लाग्छ, हामीले कस्तो सोचिरहेका रहेछौं र शास्त्रले के भनिरहेछ । शास्त्रको उपदेश र हाम्रा कर्महरु कति उल्टा भइरहेका रहेछन् । हाम्रा यस्तै उल्टा ज्ञानहरुलाई सुल्टो गराउनु छ हामीले । यही नै हाम्रो आध्यात्मिक साधना रहेछ । धेरै चोटी भनिसकियो, यो साधना कठिन होला, असम्भव छैन ।

95. No. 68 श्लोक ८ तिमी शास्त्रविहित कर्म गर;

यो जोसँग सम्बन्धित छ ।

No. 68

 

श्लोक ८

तिमी शास्त्रविहित कर्म गर; किनकि कर्म नगर्नु भन्दा कर्म गर्नु श्रेष्ठ छ । कर्म गरेन भने तिम्रो जीवन

निर्वाह पनि चल्दैन ।

भनिन्छ, गीतामा तीन योगहरु छन् । ती हुन् -- कर्मयोग, भक्तियोग र ज्ञानयोग । कर्मयोग अन्तर्गत गीताका पहिला ६ अध्यायहरु छन् , भक्तियोगमा वीचका ६ अध्यायहरु छन्, ज्ञानयोगमा अन्तिम ६ अध्यायहरु छन् । यही कारण, अर्जुनले कर्मको  नै आदेश पाइरहेका छन् भगवानवाट ।  के गर्नु हजुर, जे गर्दिन भनेका थिए, त्यही गर्नु परिरहेछ अर्जुनलाई । जे गर्न  लाग्यो त्यो गर्न नपाइने, जे गर्नुपर्छ त्यही गर्नु पर्ने । हामीलाइ पनि त्यही त हो नि, होइन र !

कर्म गर्दा कर्तापन नहुनु नै कर्मयोग हो । कर्तापन नहुनु भनेको हामीले गरेका कर्ममा हुने आसक्ति हटाउनु भनेको हो । गीताले हामी जस्तालाई बुझाउन त्यही कुरा विभिन्न शैलीले, बिभिन्न भंगीले उपदेश गर्छ । कामना आदि दोष भएका हामीमा एक चोटी भन्दा यो ज्ञान (विषय पनि नयाँ भएकोले) अड्न सक्तैन भन्ने लाग्छ, हाम्रा गुरुहरुलाई ।  त्यसैले, हामीले यो ज्ञान वारम्वार सुनिरहनु पर्यो, यदि हामीलाई यो ज्ञानको महत्व थाहा छ भने ।

कर्तापन भनेको रजोगुणको खेल हो । किनभने, शास्त्र भन्छ, यो संसारमा भैरहेका सबै कर्महरु परमात्माको आज्ञाले भैरहेका छन् । रमण महर्षि परमात्मालाई कर्ता मान्नुहुन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, 'कर्तुराग्यया प्राप्यते फलम्' । उसको इच्छा विना एउटा पात हल्लंदैन, एक दानो रायो उम्रंदैन भने हामीले आफू कर्ता मान्दा हामीलाई दोष लाग्यो, पाप लाग्यो, पापको फल दुःख भयो । फेरि, दुःख भनेको कुनै देखाउन सकिने वस्तु अथवा पदार्थ होइन । दुःख भनेको हामीलाई मन नपर्ने, प्रतिकूल परिस्थिति हो । यस्तो अनुकूल अथवा प्रतिकूल परिस्थिति मान्ने पनि हाम्रो मन नै हो ।  जस्तो सुकै प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि आफ्नो मनको शान्तिलाई भंग हुन नदिनु नै हाम्रो आध्यात्मिक साधना हो ।

आश्चर्य मान्छ शास्त्र पनि, सँधै आफ्ना वरिपरिकालाई परिरहेका वस्तु, व्यक्ति र पदार्थको संयोगद्वारा परिरहेका परिस्थिति हामीलाई पनि चेत हुँदैन ।  त्यस्ता घटनाहरु कुनै दिन आफूमा पनि आइपर्छन् भन्ने किन लाग्दैन हामीलाई ? संसारमा सबैलाई लाग्ने नियम 'अरुलाई लाग्छ, आफूलाई  लाग्दैन भन्ने मान्यता छ हाम्रो । अरुलाई नियम (rule) आफूलाई अपवाद (exception) वनाउँछौं हामी । हुँदै नहुने, विल्कुलै असम्भव मान्यता राख्ने हामी जस्ता व्यक्तिलाई दुःख नभए कसलाई हुने ?

परमात्माको संसार, उसैको सृष्टि, हामीले आफूलाई कर्ता मान्दा दोष लाग्यो, हाम्रो मन अशुद्ध भयो, अशुद्ध भएको मनले राम्रो चिन्तन गर्न सकेन, राम्रो चिन्तन नभएपछि ठीक भएन, वेठीक व्यवहारले अरुलाई भन्दा पहिले हामी आफैंलाई नोक्सान भयो । अशुद्ध व्यवहार, वेठीक व्यवहारले हाम्रो अन्तःकरणमा त्यसको संस्कार वस्यो । यसै गरी गरी हामीमा नयाँ नयाँ अशुद्ध संस्कारहरु वढ्दै गए । आफूले गरेका कामवाट शान्ति होला भनेको त झन् झन् अशान्ति हुन थाल्यो हामीलाई । त्यसैले धेरै पटक वर्णन भैरहेको छ, यही अशान्तिवाट शोक, चिन्ता, भय लाग्ने भयो हामीलाई ।

यो श्लोकमा अर्को बुँदा छ, काम गर्नु पर्छ अर्जुनले । अर्जुन काम (युद्धरुप कर्म) नगरी जोगी हुन चाहन्छन्, भिक्षा मागेर जीवन निर्वाह गर्न चाहन्छन् । त्यसैले अर्जुन जस्तो आफ्नो प्रिय सखालाई भगवान विग्रन दिनुहुन्न । गीतामा कहिं पनि, कतै पनि भिक्षा मागेर खाने उपदेश भगवानको छैन । ठुला ठुला सन्त महात्माहरु पनि, वैदिक कालका वशिष्ठ, याज्ञवल्क्य  आदि ऋषिहरु पनि राजाहरुका र जनताका छोराछोरीलाई पढाएर, गुरुकुल चलाएर जीविका चलाउँथे । हालै हामीले देखेका अथवा सुनेका स्वामीजीहरु, जस्तै, स्वामी रामसुखदासजी महाराज, स्वामी अखण्डानन्द सरस्वती, वाट ठुला ठूला प्रवचनहरु हुन्थे भारतमा । मैले पनि सुनेको नै हो, उहाँहरुका प्रवचनहरुवाट करौडौं रुपियाँ उठथे, त्यो जमानामा । तर, उहाँहरुको  त्यो रकम सबै गीताप्रेस, गोरखपुरको संस्थापन र व्यवस्थापनमा खर्च हुन्थे । भनाइको  मतलव, जुन सुकै वर्ण र आश्रममा रहेको व्यक्तिले पनि आफ्नो वर्ण र आश्रममा विहित आचरण गर्नुपर्छ ।    

94. No. 67 श्लोक ७ परन्तु हे अर्जुन ! जो मनुष्य मनले इन्द्रियमाथि नियन्त्रण गरेर आसक्तिरहित भएर

No. 67           

श्लोक ७

परन्तु हे अर्जुन ! जो मनुष्य मनले इन्द्रियमाथि नियन्त्रण गरेर आसक्तिरहित भएर (निष्कामभावले) कर्मेन्द्रियहरु (समस्त इन्द्रियहरु) द्वारा कर्मयोगको आचरण गर्छ, त्यही (मनुष्य) श्रेष्ठ  हो ।

यहाँ, यो श्लोकमा अनासक्त भएर कर्म गर्नेहरुलाई सांख्ययोगी भन्दा पनि श्रेष्ठ वताइएको छ ।

अर्जुन शब्दको अर्थ, पहिले नै वताइसकियो, स्वच्छ हो । यहाँ भगवान अर्जुनलाई यो शब्दले सम्बोधन गर्दै भन्नुहुन्छ, 'तिम्रो अन्तःकरण निर्मल  छ, अतः तिम्रो अन्तःकरणमा कर्तव्यकर्म विषयक सन्देह कसरी आयो ? किनकि भगवानको विचारमा शुद्ध अन्तःकरण भएको व्यक्तिमा सन्देह आउँदैन । सन्देह आउनु भनेको, गुरु र शास्त्रको वाक्यमा विश्वास नहुनु हो ।      

यो श्लोकमा भन्न खोजिएको, हामीले सुखी र सफल जीवन वनाउन चाहने हो भने हाम्रो  इन्द्रियहरु वशमा हुनु जरूरी छ । गीता भन्छ, इन्द्रियहरु भन्दा मन श्रेष्ठ छ, मन भन्दा बुद्धि श्रेष्ठ छ, बुद्धि भन्दा आत्मा श्रेष्ठ छ, तर आत्मा भन्दा श्रेष्ठ केही छैन । त्यसैले त्यस्तो श्रेष्ठ आत्माको अनुभव गर्न, जुन हाम्रो स्वरूप हो, हाम्रो इन्द्रिय, मन, बुद्धिले सक्तैनन् । हाम्रो आफ्नो भनिएको शरीर, मन र बुद्धिलाई पनि सत्ता दिने, यसलाई चलाउने, यसलाई शक्ति दिने सत्ताको अनुभव गर्न केही परिश्रम पर्ला, तर असम्भव भने छैन । त्यो सत्ताको बोध हुन, अनुभव हुन हाम्रा इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि सहायक छन्, तर हामीहरुले यी इन्द्रिय, मन, बुद्धिलाई एक दिशा दिनु पर्ने रहेछ ।

हाम्रो स्थूल शरीरलाई हाम्रा इन्द्रियहरुले चलाउँछन् , हाम्रा   इन्द्रियहरुलाई मनले चलाउँछ, मनलाई चलाउने बुद्धि हो, बुद्धिलाई चलाउने आत्मा हो ।  शास्त्र अनुसार विचार गर्दा विग्रेको केही रहेनछ । हामीले हाम्रा apparatus (साधन) लाई ठीक तरिकाले संचालन गर्न जान्नु पर्ने रहेछ । अहिले सम्म हामीवाट भएको गल्ति यो रहेछ, जुन साधनले हामीले आफूलाई ठीक track मा राख्नु पर्थ्यो, त्यही साधनलाई नै हामीले साध्य मान्यौं । साधनलाई साधन मानिदिए कुनै समस्या नै रहेनछ । जस्तो हाम्रा शरीर, मन, बुद्धि, जहान परिवार, नाता सम्बन्ध, धन सम्पत्ति सबै हाम्रा यही जीवनलाइ सुखी र सफल तुल्याउने साधन हुन्, साध्य होइनन् । तर हामीले आफ्नै अज्ञानले भनौं, अथवा अरु केही कारणले, यी शरीर संसारदेखि समस्त साधनहरुलाई साध्य मान्नाले हामीमा गोलमाल शुरु भएको हो । अव हामीले केही गर्नु छैन, साधनलाई साधन मानिदिने, साध्यलाई साध्य मानिदिने र त्यही अनुरुप आफ्नो आचरण गर्ने ।

यहाँ अर्को कुरो, हामी अनासक्त हुनु पर्यो । हामीमा आउने आसक्ति कामना, ममताले गर्दा हो । मैले पहिले पनि निवेदन गरेको जस्तो लाग्छ, गीताको एक एक श्लोक नै एक एक गीता हो भन्छन् महात्माहरु । यो ग्रन्थको एउटा मात्र श्लोक हामीले राम्रो सँग बुझ्न सक्यौं भने हामीलाई पूरा गीताको ज्ञान हुन्छ । यसैले गीता सन्दर्भमा सन्तहरु भन्छन्,

'गीता सुगीता कर्तव्या:'

अर्थ, गीतालाई हामीले राम्ररी अध्ययन गरेर 'सुगीता' वनाउनु पर्छ । सुगीता वनाउने भनेको, यो ज्ञानको श्रवण, मनन, निदिध्यासनद्वारा यसलाई आफ्नो जीवनमा, आफ्नो व्यवहारमा लगाउन सक्नु पर्ने हो हामीले । हामी मध्ये धेरैलाई लाग्छ, यो वेदान्तको ज्ञान व्यावहारिक छैन, यो हाम्रो जीवनमा लागु हुन सक्तैन । तर मेरो आफ्नो विचारमा, कुनै पनि सिद्धान्त, यदि हाम्रो जीवनमा उपयोग हुन सक्तैन भने त्यो ज्ञान नै होइन ।

यसैले यहाँ भनिएको छ, कर्मयोगीले आफ्नो आचरण स्वच्छ गर्न मिथ्याचारी हुने होइन । तर विस्तारै विस्तारै मनले इन्द्रियहरुलाई संयम गर्दै आफ्नो लक्ष्य, परमात्मप्राप्ति वनाउने हो । कर्मयोगीले आफ्नो लक्ष्यमा लाग्न आफूले यो संसारवाट प्राप्त शरीर, इन्द्रिय, मन, बुद्धि, समस्त सम्बन्ध (जहान परिवार आदि) र संग्रह (घरजग्गा,धन सम्पत्ति) आदिलाई संसारकै सेवामा लगाउने । हामीले यो कुरा मान्नै पर्छ, हामीले  आफू जन्मँदा यो संसारमा केही लिएर आएका पनि होइनौं, लिएर जाने पनि होइनौं । वीचमा पाइने र पाइएका यहाँका वस्तु, पदार्थलाई आफूसंग सँधै रहने मानेर हामीमा कामना, ममता आएको हो । हैन भने हामी अत्यन्त स्वतन्त्र छौं ।

93. No. 66 श्लोक ६ जो कर्मेन्द्रियहरुलाई, सम्पूर्ण इन्द्रियहरुलाइ, हठपूर्वक रोकेर मनले इन्द्रियहरुको

No. 66

श्लोक ६

जो कर्मेन्द्रियहरुलाई, सम्पूर्ण इन्द्रियहरुलाइ, हठपूर्वक रोकेर मनले इन्द्रियहरुको चिन्तन गरेर वस्छ, त्यो मूढ बुद्धि भएको मनुष्यलाई  मिथ्याचारी भनिन्छ ।

गीतामा कर्मेन्द्रिय अन्तर्गत ज्ञानेंद्रियहरुलाई पनि मान्नुपर्छ । त्यसैले गीतामा कर्मेन्द्रिय 'शब्द' आएको छ, तर ज्ञानेंद्रिय शब्द चाहिं आएको छैन । यसको मतलव, गीता अनुसार ज्ञानेंद्रिय पनि कर्मेन्द्रिय अन्तर्गत नै पर्छन् । किनकि ज्ञानेंद्रियका क्रियाहरुलाई पनि कर्मेन्द्रियका क्रियाहरुसँग सम्मिलित गरिएका छन् । यसको मतलव, गीता ज्ञानेंद्रिय हरुलाई पनि कर्मेंद्रिय नै भन्छ । त्यस्तै गीता मनलाई पनि कर्मेंद्रिय नै मान्छ । अर्को शब्दमा, सम्पूर्ण प्रकृति क्रियाशील भएको कारण प्रकृतिका सम्पूर्ण कार्यहरु क्रियाशील छन् ।
संयम गर्ने भनेको, इन्द्रियहरूलाई राम्ररी नियमन अर्थात् वशमा गर्ने । तर यो श्लोकमा इन्द्रियहरुलाइ हठपूर्वक वाहिरवाट रोक्ने भनिएको  हो ।

मूर्ख बुद्धि भएका (सत्-असत् को विवेकदेखि रहित) मनुष्य वाहिरवाट त इन्द्रियाहरुका क्रियाहरुलाई हठपूर्वक रोक्छन्, तर मनले ती इन्द्रियहरुका विषयहरूको चिन्तन गरिरहन्छन् र यस्तो स्थितिलाई क्रियारहित स्थिति मान्छन् । त्यसैले त्यस्ता व्यक्तिलाई मिथ्याचारी भनिन्छ ।

त्यस्तो मूर्ख व्यक्ति वाहिरवाट त विषयको त्याग गर्छ र 'म कर्म गर्दिन' भन्ने सम्झन्छ । तर यस्तो अवस्थामा पनि ऊ कर्मरहित भएको छैन ।किनकि वाहिरवाट क्रिया नगरे पनि अहंता, ममता र कामनाले गर्दा रागपूर्वक विषय चिन्तनको रूपमा विषय भोगरूपी कर्म त भइ नै रहन्छ ।

संसारिक भोगहरुलाई वाहिरवाट पनि भोग्न सकिन्छ र मनले पनि भोग्न सकिन्छ । वाहिरवाट रागपूर्वक विषय भोग्दा अन्तःकरणमा भोगहरुका जस्ता संस्कार पर्छन्, त्यस्तै संस्कार मनले भोगहरु भोग्दा पनि अर्थात् रागपूर्वक विषयहरुको चिन्तन गर्दा पनि पर्छन् । वाहिरवाट भोगहरुको त्याग त मनुष्य विचारले, लोक-लाजले र व्यवहारमा गडवडी पर्ला भन्ने डरले पनि गर्न सक्छ, तर मनले भोग भोग्नमा वाहिरवाट कुनै वाधा पर्दैन । अतः व्यक्ति मनले भोगहरु भोगी नै रहन्छ र वाहिर वेकारको अभिमान गर्छ, 'म भोगहरुको त्यागी हुँ' । खासै भन्नु पर्दा, मनले भोग भोग्दा विशेष हानि हुन्छ, किनकि मनले विषय भोग्ने विशेष अवसर पाइन्छ । वाहिरवाट विषय भोग्दा कुनै वेला अवसर पाइएला, कुनै वेला नपाइएला पनि । तर मनले विषय सेवन गर्न त हर वखत अवसर पाइन्छ । यही क्रममा भगवान भन्नुहुन्छ, साधकले जसरी आफूलाई वाहिरको भोगवाट वचाउँछ, ती भोगहरुको त्याग गर्छ, त्यस्तै मनले भोगहरुको चिन्तनको पनि विशेष होशियारीसँग त्याग गरोस् ।

अर्जुन पनि कर्महरुको स्वरूपले नै त्याग गर्न चाहनछन् र भगवानसँग सोध्छन्न 'हजुर मलाई घोर कर्ममा किन लगाउनु हुन्छ ? यसको उत्तरमा भगवान अर्जुनलाई भन्नुहुन्छ, आफूमा ममता, अहंता, आसक्ति, कामना राखी राखी केवल वाहिरवाट कर्महरुको आफूलाई क्रियारहित मान्ने मनुष्यको आचरण मिथ्या हो । यी सबै कुराको निष्कर्ष, साधकले कर्महरुको स्वरूपले नै त्याग नगरेर वरु कामना, ममता, आसक्तिरहित भएर तत्परतापूर्वक आफ्नो कर्म गरिरहनु पर्छ । वास्तवमा मनदेखि नै भोगहरुको त्याग हुनु पर्छ ।

92. No. 65 श्लोक ५ कुनै पनि मनुष्य कुनै पनि अवस्थामा क्षण मात्र पनि कर्म नगरी रहन सक्तैन;

No. 65

श्लोक ५

कुनै पनि मनुष्य कुनै पनि अवस्थामा क्षण मात्र पनि कर्म नगरी रहन सक्तैन; किनकि प्रकृतिको वशमा भएका सबै प्राणीहरुवाट प्रकृतिजन्य  कर्महरु गराइन्छन् ।

भगवान भन्नुहुन्छ, कुनै पनि साधक, चाहे ज्ञानी होस् अथवा अज्ञानी, कर्म नगरी रहन सक्तैन । ज्ञानी आफ्नो भनिएको शरीरसँग कुनै सम्बन्ध राख्दैन, तैपनि उसको शरीरद्वारा हरदम कुनै न कुनै क्रिया भइरहन्छ । हामीले  आफूवाट हरदम कर्म भैरहेको छ भन्ने नमाने पनि शरीरसंग सम्बन्ध रहुन्जेल हामीवाट कर्म भइरहन्छन्, किनभने हाम्रो शरीर प्रकृतिको वशमा छ । प्रकृति निरन्तर परिवर्तनशील छ । हामीले (साधकले) आफ़्नोलागि केही गर्नु छैन । आफ्नो अगाडि आएका विहित कर्म केवल अरुको हितकोलागि गर्नुपर्छ हामीले । हाम्रो उद्देश्य परमात्मप्राप्ति भएकोले हामीवाट हुने कर्म निषिद्ध त हुनै भएन ।

हामीहरु स्थूल शरीरवाट हुने क्रियाहरुलाई मात्रै कर्म भन्छौं, तर गीता मनका क्रियाहरुलाई पनि कर्म भन्छ । गीताले शारीरिक, मानसिक र वाचिक सम्पूर्ण क्रियाहरूलाई कर्म मानेको छ । हामीले आफ्नो सम्बन्ध मानेका क्रियाहरु नै कर्म वनेर हामीलाई वाँधछन्, अरु क्रियाहरुले वाँधदैनन् हामीलाई ।

मनुष्यको धारणा छ, वच्चा हुर्काउनु, नोकरी गर्नु, व्यापार, अध्यापन गर्नु कर्म हो, तर यी कर्म संगसंगै खानु-पिउनु, सुत्नु, वस्नु, चिन्तन गर्नु चाहिं कर्म होइनन् । यही कारण उनीहरु व्यापार आदि कर्म छोडेर 'म कर्म गरिरहेको छैन' भन्छन् । यस्तो विचार गर्नु ठूलो भूल हो हाम्रो । शरीर-निर्वाह सम्बन्धी स्थूल शरीरका क्रियाहरु, निद्रा, चिन्तन आदि सूक्ष्म शरीरका क्रियाहरु र समाधि आदि कारण-शरीरका क्रियाहरु -- यी सबै कर्म नै हुन् । शरीरसँग अहंता, ममता रहुन्जेल शरीरवाट हुने सम्पूर्ण क्रियाहरु कर्म नै हुन् । किनभने शरीर प्रकृतिको कार्य हो र प्रकृति कहिले पनि अक्रिय हुन्न । त्यसैले शरीरसँग सम्बन्ध रहिरहँदा कुनै पनि मनुष्य कुनै पनि अवस्थामा क्षण मात्र पनि कर्म नगरी रहन सक्तैन ।

भगवान अझ भन्नुहुन्छ, प्रकृतिजन्य गुण प्रकृतिका वशमा परेका मनुष्यहरूलाइ कर्म गराई छाडछन् । आत्मा स्वयं अक्रिय, असंग, अविनाशी, निर्विकार तथा निर्लिप्त भए पनि जवसम्म हामी प्रकृति र प्रकृतिका कार्य -- स्थूल, सूक्ष्म र कारण शरीरसँग सम्बन्ध राख्छौं, तवसम्म हामी प्रकृतिको वशमा रहन्छौं ।

स्वभाव वृत्तिवाट वन्छ, वृत्तिहरु गुणवाट वन्छन्, गुण प्रकृतिवाट पैदा हुन्छन् । त्यसैले, स्वभावको वशमा भने पनि, प्रकृतिको वशमा भने पनि, गुणको वशमा भने पनि कुरा एकै हो । वास्तवमा, सबैको मूलमा प्रकृतिजन्य पदार्थहरुको नै परवशता हुन्छ । यही परवशतावाट सवै परवशताहरु निस्कन्छन् । यही प्रकृतिजन्य परवशतालाई नै कहिं कालको, कहिं स्वभावको, कहिं कर्मको र कहिं गुणहरुको परवशता भनिएको छ । समग्रमा, यही जीव जवसम्म प्रकृति र प्रकृतिको गुणहरुवाट अतीत हुँदैन, परमात्माको प्राप्ति गर्दैन, तवसम्म यो (जीव) गुण, काल, स्वभावको परवश भइ नै रहन्छ । अर्थात् प्रकृतिसँग सम्बन्ध मानुन्जेल हामी (जीव) प्रकृतिमा नै रहन्छौं र कहिले कालको, कहिले गुणको, कहिले भोगहरुको, कहिले स्वभावको अधीनमा नै रहन्छौं, कहिले पनि स्ववश (स्वतन्त्र) हुन सक्तैनौं । यति मात्रै कहाँ हो र , हामी परिस्थिति, व्यक्ति, स्त्री, पुत्र, धन, घरजग्गा आदिमा परतन्त्र नै रहन्छौं । जव हामी (जीव) गुणहरुदेखि अतीत आफ्नो स्वरूपको अथवा परमात्मतत्वको अनुभव गर्छौं, त्यसपछि यस्तो परवशता रहँदैन हामीमा र हामी स्वतःसिद्ध स्वतन्त्रता पाउँछौं ।

प्रकृतिका पनि (अक्रिय) सूक्ष्म र (सक्रिय) स्थूल -- अवस्थाहरु हुन्छन् । जस्तो काम गर्नु सक्रिय अवस्था हो, काम नगर्नु, निद्रा आदि अक्रिय अवस्था हो ।  वास्तवमा अक्रिय अवस्थामा पनि प्रकृति अक्रिय रहन्न, त्यसमा सूक्ष्म रूपले सक्रियता रहन्छ । खासै भन्नु पर्दा, प्रकृति कहिले पनि अक्रिय हुँदै हुन्न, किनकि यो प्रतिक्षण वदलिइरहन्छ । स्वयं आत्मामा कर्तापन छैन, तर प्रकृतिका कार्यहरु शरीर आदिसँग सम्बन्ध मान्नाले त्यही स्वयं प्रकृतिको परवश हुन्छ । यही परवशताको कारणले स्वयं अकर्ता हुँदा हुँदै पनि ऊ आफूलाई कर्ता मानिरहन्छ । वस्तुतः आत्मामा कुनै पनि परिवर्तनरुप क्रिया हुँदैन । प्रकृतिद्वारा समस्त सृष्टिको क्रियाहरु स्वाभाविक रूपले भए जस्तै ऊ (स्वयं) द्वारा पनि वालकपन, जवानी आदि अवस्थाहरु र भोजन पचाउनु, सास भित्र वाहिर आउनु जानु आदि क्रियाहरु र यस्तै किसिमले देख्नु, सुन्नु आदि क्रियाहरु पनि स्वाभाविकरूपले भइ नै रहेछन् । परन्तु (हामी) जीवात्मा प्रकृतिमा कुनै क्रियाहरुलाई आफ्नो मान्छ र कुनै क्रियाहरुलाई आफ्नो मान्दैन । यही नै उसको बन्धनको कारण हो ।

प्रकृति निरन्तर परिवर्तनशील छ, तर शुद्ध स्वरूपमा कहिले कुनै परिवर्तन हुँदैन । वास्तवमा प्राकृतिक पदार्थहरुको स्वतन्त्र सत्ता छँदै छैन । प्रतिक्षण वदलिइ रहने पुञ्जको नाम नै पदार्थ हो । पदार्थहरुसँग आफ्नो सम्बन्ध मान्दा कुनै पनि मनुष्य कुनै पनि अवस्थामा एक क्षण पनि कर्म नगरी रहन सक्तैन । सबै क्रियाहरु पदार्थहरुमा भइरहेछन् र पदार्थहरुसँग मेरो कुनै पनि सम्बन्ध छैन भन्ने हामीले (साधकले) मान्न सके हामी सबै परवशतादेखि मुक्त हुन्छौं । कर्मयोगी प्रतिक्षण परिवर्तनशील पदार्थहरुको कामना, ममता र आसक्ति त्यागेर यो परवशता मेटाउँछ ।

सम्पूर्ण क्रियाहरु खालि प्रकृतिमा नै हुन्छ । तर प्रकृतिसँग आफूलाई मिलाउँदा मनुष्य प्रकृतिमा भएका गुणहरुको अधीन हुन्छ अर्थात् उसको सम्बन्ध क्रियासँग हुन्छ । यसैले प्रकृतिसँग मान्ने व्यक्ति कुनै पनि अवस्थामा, एक क्षण पनि कर्म नगरी रहन सक्तैन ।

प्रकृतिको सम्पूर्ण अवस्थाहरुदेखि अतीत छ -- सहजावस्था अथवा सहज समाधि । सहजावस्था स्वरूपको हुन्छ । कुनै पनि क्रिया नहुने तत्वमा क्रिया कसरी  हुने ? अतः सहजावस्थामा परिणाम पनि छैन, व्युत्थान पनि छैन । किनभने क्रियाहरु त प्रकृति विभागमा हुने हुन्, स्वरूप बिभागमा हुने होइनन् ।

कर्म गर्नमा हामी परतन्त्र भए पनि राग-द्वेष नगर्नमा हामी स्वतन्त्र छौं ।     

91. No. 64 श्लोक ३ हे निष्पाप अर्जुन ! यो मनुष्यलोकमा दुई प्रकारका निष्ठा मवाट पहिले नै भनिसकिएको छ ।

No. 64

श्लोक ३

हे निष्पाप अर्जुन ! यो मनुष्यलोकमा दुई प्रकारका निष्ठा मवाट  पहिले नै भनिसकिएको छ । तिनमा ज्ञानीहरुको निष्ठा ज्ञानयोगवाट र योगीहरुको निष्ठा कर्मयोगवाट हुन्छ ।

यहाँ भगवान आफूवाट दुई निष्ठा पहिले नै भनिसकिएको भन्नुहुन्छ । यही कुरा भगवान चौथो अध्यायमा पनि भन्नुहुन्छ । यो कुराले भगवानको नित्यताको बोध  हुन्छ । भगवानले  यहाँ अर्जुनलाई भन्नुको कारण, अर्जुनले आफ्नो कल्याणको उपाय भगवानसँग सोध्नु हो । साधकले आफ्नो पाप समाप्त भएपछि कल्याण चाहन्छ । हैन भने ऊ संसारिक वस्तु, पदार्थमा नै लागिरहन्छ ।

यो श्लोकमा उल्लिखित 'लोके' शब्दले मनुष्य-शरीर सम्झनु पर्छ, किनकि ज्ञानयोग अथवा कर्मयोग -- यी साधनहरु गर्न अधिकार पनि मनुष्य शरीरमा नै सम्भव छ । समभावमा हाम्रो स्थिति हुन ज्ञानयोग र कर्मयोग -- दुई  प्रकारको निष्ठा जरूरी छ ।

कर्मयोग र ज्ञानयोग -- यी दुई निष्ठाहरु लोकमा भएको कारण लौकिक हुन्, कर्मयोगमा क्षर संसारको प्रधानता छ र ज्ञानयोगमा जीवात्माको प्रधानता छ । यी दुई निष्ठाले जगत् र जीवको चर्चा गर्छन् । अर्कोतिर भगवन्निष्ठा छ । यो निष्ठाले जीव जगतको चर्चा नगरेर केवल परमात्माको चर्चा गर्छ । भगवानसँग सम्बन्ध रहेकोले यो निष्ठालाई अलौकिक भन्ने नाम दिइएको छ, यो निष्ठामा भक्ति मात्र रहन्छ । 

लौकिक निष्ठा साधकका आफ्ना निष्ठा हुन् । कर्मयोगी र ज्ञानयोगीले लौकिक साधनमा आफ्नो पुरुषार्थ मान्छ । तर भगवानको आश्रय लिएर साधन गर्ने साधकले आफ्नो उद्योगलाई मुख्य मान्दैन, त्यसैले उसको निष्ठा अलौकिक हुन्छ । कारण, भगवानको सम्बन्ध हुँदा सबै अलौकिक नै हुन्छ । भगवानसँग सम्बन्ध नहुन्जेल सबै लौकिक नै हुन्छन् ।

कसैलाई नजाती नसम्झनु, कसैलाई खराव नमान्नु र कसैलाइ कुभलो नगर्दा कर्मयोग आरम्भ (शुरु) हुन्छ । मेरो केही होइन, मलाई केही चाहिंदैन र मलाई आफ़्नोलागि केही गर्नु छैन -- यो सत्यको स्वीकार गर्दा ज्ञानयोग आरम्भ हुन्छ ।    

श्लोक ४

मनुष्यले कर्मको आरम्भ नगरी निष्कर्मताको अनुभव गर्दैन, र कर्महरुको त्यागले सिद्धि मात्रले पनि सिद्धि पाउंदैन ।

कर्मयोगमा कर्म गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ, किनकि निष्कामभावले कर्म गर्दा नै कर्मयोगको सिद्धि हुन्छ । यो सिद्धि कर्म नगरी व्यक्तिलाई मिल्न सक्तैन ।

हाम्रो (साधकको) अन्तःकरणमा कर्म गर्ने वेग हुन्छ । त्यो वेग शान्त गर्नकोलागि कामनाको त्याग गरेर कर्तव्य कर्म गर्नु आवश्यक छ । कामना राखेर कर्म भयो भने त्यो वेग कम हुँदैन, झन् वढ्छ ।

कर्मयोगको आचरण गर्ने मनुष्य कर्म गर्दा गर्दै निष्कामता पाउँछ । जुन वेला हामीवाट भएका कर्म अकर्म हुन्छन्, ती कर्म बन्धनकारक हुँदैनन् । त्यो वेलाको  साधकको स्थितिलाई 'निष्कर्मता' भनिन्छ ।

कामनादेखि रहित भएर गरिएका कर्महरुमा फल दिने शक्तिको अभाव हुन्छ जस्तो भुटिएका वीजहरुमा  अङ्कुर आउने शक्ति हुँदैन ।त्यसैले, निष्काम व्यक्तिवाट हुने कर्ममा फेरि जन्म-मरणको चक्रमा घुमाउने शक्ति रहँदैन ।

सबै कर्महरु अरुको सेवामा लगाइदिन सके हाम्रो कामनाको त्याग हुनसक्छ । तर हालैको अनुभवमा पनि हामीवाट त्यसो हुन सकिरहेको छैन । हामी आफूले गरेको परिश्रम आफूले, आफ्नो परिवारले मात्रै भोग गर्ने भन्ने पक्षमा छौं । हाम्रो सम्पत्तिको अधिकार हाम्रो आफ्नो मात्रै छ भन्ने लाग्छ हामीलाई ।  तर गीता भन्छ, हामीवाट हुने सबै कर्म अरुको सेवामा लाग्नु पर्छ, आफ्नोलागि गरिने कर्मवाट हामीलाई शान्ति हुँदैन । किनभने कर्मको सम्बन्ध संसारसँग छ र हाम्रो आफ्नो सम्बन्ध (स्वरूपको) सम्बन्ध परमात्मासँग छ । हामीसंग कर्मको सम्बन्ध छँदै छैन भन्ने कुरा राम्रोसँग बुझ्नुपर्छ हामीले । यो कुरा बुझेपछि मात्रै हामी कर्मयोगमा लाग्न सकछौं । हामीले आफ़्नोलागि, आफ्नो शरीर, इन्द्रियहरु, मन-बुद्धिकोलागि, आफ्ना कुटुम्बकोलागि मात्रै कर्म गरुन्जेल हाम्रो कामनाको त्याग हुँदै हुँदैन । जवसम्म कामनाको त्याग हुँदैन , तवसम्म निष्कर्मताको प्राप्ति हुँदैन । कामना, त्याग र निष्कर्मताको यस्तो वलियो गाँठोतर्फ दृष्टि दिनु पर्ने भयो हामीले ।          

फेरि पहिलेकै कुरालाई वर्णन गर्दै भगवान भन्नुहुन्छ, खालि कर्महरुको स्वरूपले त्याग गरिदिएर मात्रै साङ्ख्ययोगीलाई सिद्धि अर्थात् निष्कर्मताको प्राप्ति हुँदैन । सांख्ययोगीले सिद्धि पाउने हो भने कर्तापन (अहंता)को त्याग गर्नुपर्छ । त्यसैले सांख्ययोगीले कर्मको स्वरूपले त्याग गर्ने होइन कि अहंताको त्याग गर्ने ।

गीताले हामीलाई व्यवहारमा परमार्थ-सिद्धिको कला सिकाउँछ । यो ग्रन्थको उद्देश्य हामीलाई कर्तव्य गराउनु छ, छोडाउनु होइन । यही कारण भगवान ज्ञानयोग र कर्मयोग दुवै साधनहरुवाट कर्म गर्ने आदेश दिनुहुन्छ हामीलाई ।

आफ्नो कल्याण चाहने साधकलाइ शुरु शुरुमा सांसारिक कर्म गर्न झर्को लाग्छ । त्यसैले ऊ आफ्नो जीवनमा गर्नुपर्ने कर्म नगर्न खोज्छ । यही सिलसिलामा अर्जुन पनि भगवानलाई सोध्छन्, 'यदि कर्मयोग र ज्ञानयोग दुवै प्रकारका साधनहरुको तात्पर्य समता हो भने हजुर मलाइ किन कर्म गर्ने आज्ञा दिनुहुन्छ ?' तर भगवान अर्जुनलाई दुवै प्रकारका साधनहरुमा पनि कर्म नै गर्ने आज्ञा दिनुहुन्छ । यहाँ यो देखिन्छ, भगवानको आशय कर्महरूलाई स्वरूपले छोड्ने नभएर कर्म गराउनुमा नै छ । एउटा कुरा -- भगवान हामीलाई कर्म नछोड्ने तर कर्मको विषालु अंश -- कामना, ममता असक्तिको त्याग गरेर कर्म गर्ने प्रेरणा दिनुहुन्छ ।

कर्मको पूरापूर त्याग गर्नु भन्दा साधकले (हामीले) कर्म गर्दा कर्मसँग सम्बन्ध-विच्छेद गर्नु जरूरी छ । कर्मयोगीले निःस्वार्थ भावले कर्म गर्दै शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, पदार्थ आदिलाई संसारको नै वस्तु मानेर संसारको नै सेवामा लगाउँछ र कर्महरु तथा पदार्थहरुसँग आफ्नो कुनै पनि सम्बन्ध मान्दैन । ज्ञानयोगमा सत्-असत् को विवेकको प्रधानता रहन्छ । त्यसैले ज्ञानयोगी अनुसार गुण नै गुणमा व्यवहार गरिरहेछन् अर्थात् शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि आदिवाट कर्म भइरहेछन् । कर्महरुसंग मेरो सम्बन्ध अलिकति मात्र पनि छैन ।

हामी मध्ये धेरैको अनुभव पनि छ, आफ्नो कल्याणको उत्कट अभिलाषा भएपछि व्यक्तिलाई कर्म, पदार्थ र व्यक्ति (परिवार) देखि अरुचि हुन थाल्छ । तर त्यो अरुचि पनि नक्कली जस्तो भइदियो । किनभने त्यो अरुचि हाम्रो आफ्नो शरीरसँग घनिष्ठ सम्बन्ध भएकोले यो आराम-विश्रामको इच्छा हो । यस्तो इच्छा साधकको (हाम्रो) उन्नतिमा वाधक हुन्छ । हामीहरुलाई यस्तो लाग्छ, कर्म, पदार्थ र व्यक्तिको स्वरूपले त्याग गरेपछि हामी परमार्थ मार्गमा अघि वढ्न सकछौं । यही विचार अर्जुनमा पनि उठेको थियो । तर कर्मको स्वरूपले नै त्याग नगरेर कर्महरुमा आसक्तिको त्याग गर्नु आवश्यक छ । सांख्ययोगमा उत्कट वैराग्य नभई आसक्तिको गर्न कठिन हुन्छ । तर कर्मयोगमा वैराग्य अलि कम भए पनि आसक्तिको त्याग सुगमतापूर्वक हुन्छ ।     

गीतामा एकान्तमा वसेर साधन गर्नेलाई प्रशंसा भएको छ; तर  सात्विक व्यक्तिहरु त एकान्तमा वसेर साधन-भजन गर्न सक्छन्, तर राजस व्यक्तिहरु संकल्प-विकल्पमा र तामस व्यक्तिहरु निद्र-आलस्य-प्रमादमा समय विताउँछन् । संकल्प-विकल्पमा र निद्रा-आलस्य-प्रमादमा समय विताउनु पतनको कारण हो । त्यसैले हाम्रो रूची एकान्तको नै रहनुपर्छ अर्थात् संसारिक कर्महरु त्यागेर पारमार्थिक कर्म गर्नमा नै हाम्रो प्रवृत्ति रहनुपर्छ, तर जस्तो कर्तव्य कर्म आफ्नो अगाडि आउँछ, त्यसलाई हामीले तत्परतापूर्वक गर्नुपर्छ । कर्तव्य-कर्ममा हाम्रो कुनै पनि किसिमको राग हुनु हुँदैन । जनसमुदायमा पनि राग हुनुहुँदैन, अकर्मण्यतामा पनि हुनुहुँदैन । कहीं पनि राग नभए हाम्रो कल्याण छिटै हुनसक्छ । शरीरलाई शुनशान ठाउँमा राखे मात्रै एकान्तमा वस्ने भनेको होइन । किनभने शरीर त संसारको एउटा सानो अंश हो । त्यसैले शरीरसँग सम्बन्ध-विच्छेद हुनु अर्थात शरीरमा अहंता, ममता नहुनु नै वास्तविक एकान्त हो ।

जुन आफ्नो हो, आफूमा छ र अहिले नै छ, त्यो तत्वको प्राप्ति केही गरेर हुने होइन; किनभने त्यो तत्वको अप्राप्ति कहिले भएकै छैन। हामीले केही गर्यौं भने परमात्मा प्राप्त हुन्छ भन्नु त देहाभिमान पुष्ट गर्नु मात्र हो । हरेक क्रियाको आरम्भ र अन्त हुन्छ । क्रिया द्वारा त्यो वस्तु प्राप्त हुन्छ, जुन विद्यमान छैन । परन्तु प्रकृतिसँग सम्बन्ध भएको कारणले प्रत्येक प्राणीमा क्रियाको वेग रहन्छ । त्यही वेगले हामीलाई क्रियारहित हुन दिंदैन । क्रियाको वेग शान्त गर्न यत्ति गरे पुग्छ, जे कुरा गर्न हुँदैन, त्यो नगर्ने र जे गर्नु पर्छ, त्यो निर्मम र निष्काम भएर गर्ने अर्थात् आफ़्नोलागि केही पनि नगर्ने, खालि अरुको हितकोलागि नै गर्ने । आफ़्नोलागि गर्दा क्रियाको वेग कहिले पनि शान्त हुँदैन; किनभने आफ्नो स्वरूप नित्य छ र कर्म अनित्य छ । अतः निष्काम भावले अरुको हितकोलागि कर्म गर्दा क्रियाको वेग शान्त भएर प्रकृतिसँग सम्बन्ध-विच्छेद भएर सबै देश, काल आदिमा विद्यमान परमात्म तत्व प्रकट हुनेछ, त्यो तत्वको अनुभव हुनेछ ।

90. No. 63 अर्जुनले भने श्लोक १, २ हे जनार्दन! यदि हजुर कर्म भन्दा बुद्धि

No. 63

अर्जुनले भने

श्लोक १, २ 
हे जनार्दन! यदि हजुर कर्म भन्दा बुद्धि (ज्ञान)लाई श्रेष्ठ मान्नुहुन्छ भने फेरि, हे केशव ! मलाइ हजुर घोर कर्ममा लगाउनुहुन्छ ? हजुरको बुझन नसकिने वचनले मेरो बुद्धि मोहित जस्तो भैरहेछ । त्यसैले हजुर निश्चय गरेर मेरो कल्याण हुने एउटा नै कुरा गर्नुहोस् ।
भगवानको एउटा नाम 'जनार्दन' हो । जनार्दनको अर्थ, याचना पूरा गर्ने । अर्जुन भनिरहेछन्, हजुर सबैको याचना पूरा गर्न सक्ने भएकोले मेरो याचना पनि पूरा गर्नुहोस् । 

साधारण व्यक्तिमा यस्तो कमजोरी हुन्छ, उसले गरेको प्रश्नको उत्तर आफूले खोजेको जस्तो आओस् अर्थात् उसले गरेको प्रश्नको जवाफ आफूले सोचेको जस्तो आओस् । अर्को शब्दमा, हामीले गीताको उपदेश सुन्दा, ग्रन्थले भनेको सिद्धान्त हाम्रो मन अनुकूल होस् अथवा प्रतिकूल, पालन गर्ने उद्देश्य हुनुपर्छ । यसैलाई शूरवीरता भनिन्छ । त्यस्तो प्रवचन मान्न तयार नहुनुलाई कातरपना भनिन्छ । यही कमजोरीले गर्दा नै हामीलाई प्रतिकूलता सहन गाह्रो पर्ने हो । जव हामी प्रतिकूलता सहन सक्तैनौं, त्यो वेला हामीलाई 'राम्रोपन'को चोला ओढ्नु पर्छ, अर्थात् हामीलाई राम्रोको भेषमा नराम्रो आउँछ, जस्तो सीताहरणको समयमा रावणलाई आयो । राम्रो ओढेर आएको नराम्रो छोड्न अत्यन्त कठिन पर्छ । यहाँ अर्जुनलाई पनि हिंसा-त्यागरुप राम्रोको भेषमा कर्तव्य-त्यागरुप नराम्रो आइरहेछ । अतः अर्जुन कर्तव्य-कर्म भन्दा ज्ञानलाई श्रेष्ठ भनिरहेछन् । त्यसैले अर्जुन भगवानलाई भन्छन्, 'यदि हजुर कर्म भन्दा ज्ञानलाई श्रेष्ठ मान्नुहुन्छ भने मलाइ युद्धरूप घोर कर्ममा किन लगाउनु हुन्छ ?'

भगवानले दोस्रो अध्यायमा समबुद्धि (समता)को कुरा गरेकोमा अर्जुनले त्यो समतालाई पनि ज्ञान नै हो भन्ने बुझे । अर्जुन भन्छन्, 'यदि हजुरको मान्यतामा कर्म भन्दा ज्ञान श्रेष्ठ हो भने मलाइ केवल ज्ञानमा मात्रै लगाउनु होस् । तर, हजुर त मलाइ युद्ध जस्तो क्रूर कर्ममा किन लगाउनु हुन्छ ?

गीताको शुरुमा अर्जुनलाई युद्ध गर्ने जोश आयो । उनले भगवानलाई त्यही जोशमा भने, 'हे अच्युत ! दुवै सेनाहरुको वीचमा मेरो रथलाई खडा गरिदिनुहोस् । म हेर्न चाहन्छु, यहाँ मसँग युद्ध गर्ने को को हुन् ।' तर भगवानले अर्जुनको रथ दुवै सेनाहरुको वीचमा भीष्म र द्रोणको अगाडि उभ्याउनु भयो र भन्नुभयो, 'अव तिमी यी कुरुवंशीहरुलाई हेर ।' त्यसपछि अर्जुनको युद्ध गर्ने जोश तुरुन्त हरायो र उनलाई कुटुम्बप्रति मोह भयो, त्यसपछि उनलाई संन्यासी हुन, जोगी हुन मन लाग्यो । हामीले आफ्नै घर-परिवारमा पनि कसैलाई वैराग लाग्यो भने 'म जोगी भैदिन्छु, आनन्द हुन्छ' भन्ने सुन्ने गरेका छौं, किन भने हामीले सोचेका छौं, जोगीले कुनै जिम्मेवारी वहन गर्नु पर्दैन, उसको जीवन अत्यन्त सुखी हुन्छ ।

त्यसैले अर्जुन  भन्छन्, 'हजुर मलाई घोर कर्ममा किन लगाउनु हुन्छ ?' 

सन्तहरुको वचन  छ,  हामीलाई वाहिरकासँग युद्ध गर्न सजिलो छ, आफ्नै भित्रकासंग युद्ध गर्न गाह्रो छ । हामी वाहिरवाट जति फूर्ति घर भित्र आए पनि आफ्ना परिवारसँग गलिहाल्छौं । अझ सूक्ष्म दृष्टिले विचार गर्दा हामी आफ्नै काम, क्रोध, इच्छा, आकांक्षासँग आक्रान्त भैरहेका छौं, तिनीहरुसँग विजय पाउन हामीलाई अत्यन्त अत्यन्त कठिन छ ।

अर्जुनलाई यसरी कौटुम्बिक मोह उठेपछि उनलाई युद्धवाट, कर्मवाट हटेर ज्ञानतिर  जान मन लाग्यो । यस्तो किसिमको अवस्था हामीहरुलाई पनि वेला वेलामा भइरहन्छ र हामी त्यस्तै किसिमको आचरण पनि गर्छौं वेला वखत, तर यो कुराको ज्ञान हामीलाई हुँदैन । तर जति जति हामी अध्यात्ममा अधि वढ़छौं, त्यति त्यति हामीलाई यस्तो अवस्थाको अनुभव हुन थाल्छ । अर्जुनको यो अवस्था, पहिले पनि निवेदन गरिसकियो, विल्कुल मनोवैज्ञानिक अवस्था हो ।          

यो श्लोकमा बुद्धिको अर्थ ज्ञान भनिएको छ । तर पहिले, दोस्रो अध्यायमा बुद्धिको अर्थ समबुद्धि (समता) लिइएको छ । यदि अर्जुनले बुद्धिलाई समता भन्ने बुझेको भए उनले यो प्रश्न गर्दैनथे । किनकि भगवानले समतामा रहेर युद्ध (व्यवहार) गर्ने आज्ञा दिइसक्नु भयो अर्जुनलाई ।

अर्जुन वेदान्त अनुसार अखंडाकार वृत्तिको, ब्रह्माकार वृत्तिको प्रतीक हुन् । उनको अन्तःकरण अत्यन्त शुद्ध छ, उनी ज्ञानका अधिकारी हुन् । तर पूर्ण ज्ञान नभएकोले उनलाई युद्धभूमिमा मोह भयो । तर  परमात्मामा अचल निष्ठा भएकोले स्वयं परमात्मा नै उनलाई उद्धार गर्न युद्धक्षेत्रमा उभिनुभयो । समग्रमा भन्नु पर्दा, गीताको उपदेशलाई हामीले कथाको रूपमा नलिई प्रतीकको रूपमा लिनु पर्छ, यसवाट हाम्रो आध्यात्मिक यात्रा सुगम हुन्छ ।

हामीवाट कुनै वक्तालाई प्रश्न गर्ने पनि धेरै तरिका हुन्छन् । चेलोको प्रश्न कति गहिराइको हो भन्ने कुरा प्रवचनकर्तालाई तत्काल ज्ञान हुन्छ । फेरि, प्रश्नकर्ताको प्रश्न आफ्नो जिज्ञासा मेट्न भएको हो कि, वक्ताको ज्ञानको परिक्षण गर्न भएको हो  भन्ने पनि वक्तालाई थाहा हुन्छ । त्यसो हुँदा वक्ताको उत्तर पनि प्रश्नकै अनुरुप आउँछ । यहाँ अर्जुनलाई भगवानमा पूर्ण श्रद्धा छ, त्यसैले उनको प्रश्नमा कुनै आक्षेप छैन । उनी भगवानको आज्ञाले नै फेरि युद्धमा प्रवृत्त भइरहेछन् । तर उनी यो पनि भनिरहेछन्, 'हजुर कहिले भन्नुहुन्छ, कर्म गर, कहिले भन्नुहुन्छ, ज्ञानको आश्रय लिऊ । हजुरको यस्तो छ्यासमिसे कुराले मेरो बुद्धि मोहित  जस्तो भइरहेछ अर्थात् मैले कर्मतिर लाग्ने हो कि ज्ञानतिर लाग्ने हो भन्ने कुरा स्पष्ट बुझिरहेको छैन ।'

यो श्लोकमा 'इव' 'जस्तो' भन्ने शब्दले अर्जुन भगवानलाई पूरा आक्षेप गरिरहेका छैनन् । त्यसैले उनी भन्छन् 'जस्तो' । श्रद्धाको कारणले भगवानको वचनलाई ठिक मानिरहेका छन् तर अल्मलिइ पनि रहेका छन्, त्यसैले अर्जुन भगवानलाई आफ्नो  यो जिज्ञासा मेट्ने आग्रह गरिरहेका छन् । अर्जुनले यो पनि बुझेका छन्, यदि भगवानले उनको बुद्धि मोहित गर्नुहुन्छ भने उनको मोह कसले हटाउने ?

अर्जुन भन्छन्, 'मेरो कल्याण कर्म गर्दा हुन्छ कि ज्ञानवाट हुन्छ -- यी दुई मध्ये हजुर निश्चय गरेर मेरोलागि एक कुरा भन्नुहोस्, जसवाट मेरो कल्याण होस्

संसारको सत्ता मानुन्जेल कर्म घोर अथवा सौम्य देखिन्छ । संसारको सत्ता मानेर नै कर्मतिर दृष्टि रहन्छ, आफ्नो कर्तव्यतिर रहँदैन । आफ्नो कर्तव्यतिर दृष्टि रहँदा कर्म घोर या सौम्य देखिंदैन ।      

89. No. 62 तेस्रो अध्याय अध्यायको पृष्ठभूमि

No. 62

तेस्रो अध्याय

अध्यायको पृष्ठभूमि 

गीताको उपदेश सबै मनुष्यको अनुभवमा आधारित छ । यो उपदेश आरम्भ गर्दा भगवान भन्नुहुन्छ, शरीर र शरीरी एक अर्कासंग   एकदम भिन्न छन् । शरीर अनित्य, असत्, एकदेशीय र नाशवान् छ, शरीरी नित्य, सत्, सर्वव्यापी र अविनाशी छ । त्यसैले, नाशवान् वस्तुहरुको नाश देखेर दुःखी हुनु भएन र अविनाशी वस्तुको अविनाशिता देखेर त्यसलाई त्यस्तै भइरहोस् भन्नु भएन । यसैलाई विवेक भन्नुभयो भगवानले । कर्मयोग, ज्ञानयोग र भक्तियोग -- तीनैमा विवेकको आवश्यकता छ । 'म शरीरदेखि सर्वथा अलग छु' -- यस्तो विवेक भएपछि मुक्तिको इच्छा जाग्रत हुन्छ । यही कारण, भगवान आफ्नो उपदेशको आरम्भ नै विवेकवाट गर्नुहुन्छ, जुन विवेकद्वारा व्यक्ति परमात्मप्राप्ति गर्न सक्छ ।

यो प्रकरणमा भगवानले 'बुद्धि' शब्दको प्रयोग गर्नुभएको छैन । किनभने नित्य-अनित्य, सत्-असत्, विनाशी-अविनाशी, शरीर-शरीरीलाई छुट्टा छुट्टै बुझ्नकोलागि 'विवेक'को नै अवश्यकता हुन्छ, बुद्धिको होइन । विवेक बुद्धि भन्दा श्रेष्ठ छ । प्रकृति र पुरुष अनादि भए जस्तै तिनीहरुको भिन्नता प्रकट गर्ने विवेक पनि अनादि छ । यही विवेक बुद्धिमा प्रकट हुन्छ । भगवानको अनुपम उपहार यो विवेक सबै प्राणीहरुलाइ सँधै प्राप्त नै छ । पशु-पक्षी पनि आफूले के खान हुने, के खान नहुने भन्ने कुरा यही विवेकद्वारा नै थाहा पाउँछन् । लतावृक्षमा पनि सर्दी-गर्मी, अनुकूलता-प्रतिकूलताको भिन्नताको ज्ञान रहन्छ । मनुष्यलाई यो विवेक अझ धेरै प्राप्त छ । पशु-पक्षीमा जीवन-निर्वाह्कोलागि जड-पदार्थको विवेक रहन्छ, तर मनुष्य आफ्नो विवेकले सँधैकोलागि जन्म-मरणरुप बन्धनदेखि मुक्त भएर शाश्वत शान्ति प्राप्त गर्न सक्छ । मनुष्यको विवेकको विशेषता नै यही हो ।

विवेक जाग्रत भएपछि अर्थात् शरीर र शरीरीको भिन्नताको अनुभव भएपछि आफ्नो भनिएको शरीर-इन्द्रियहरु-मन-बुद्धिसहित संसारसँग  सर्वथा सम्बन्ध-विच्छेद हुन्छ र बुद्धि शुद्ध तथा सम हुन्छ अर्थात् बुद्धिमा रहेको विषम भाव हट्छ ।

कर्मयोगमा  बुद्धिको एक निश्चयको प्रधानता छ । साधकलाई (हामीलाई) आफ्नो कल्याण अथवा परमात्मप्राप्तिको  एक निश्चय भएपछि उसलाई अनुकूलता-प्रतिकूलता वाधा पुर्याउँदैनन् र यसपछि केही विशेष प्रयास नगरिकन उसको बुद्धि सम हुन थाल्छ । हाम्रो बुद्धिमा संसारको महत्व, आकर्षण, खिंचाव रहुन्जेल मात्रै साधकले बुद्धि सम गर्ने प्रयत्न गर्ने हो । एक निश्चयात्मिका बुद्धि भएपछि संसारको महत्व, आकर्षण, खिंचाव आफैं मेटिन थाल्छ । निश्चयात्मिका बुद्धि हुनमा  वाधक भोग र संग्रहको आसक्ति नै हो ।

अर्जुनलाई युद्ध गर्न पहिलेदेखि नै मन थिएन । अर्जुनको यस्तो आग्रहले गर्दा उनले शुरुमा भगवानको आज्ञा सुन्दै सुनेनन् । त्यसैले अर्जुनलाई भगवानको दोस्रो अध्यायको उपदेश अलि गोलमाल जस्तो लाग्यो । त्यसैले यो तेस्रो अध्यायको शुरुमा नै अर्जुनले भगवानको आशय जान्न खोजे । उनी आफ्नो कल्याणको विषयमा भगवानलाई अझ स्पष्ट हुने अनुरोध गर्दै आफ्नो प्रश्न शुरु गर्छन् यो अध्यायमा ।  

88 No. 61 श्लोक ७२ हे पृथानन्दन ! यही स्थितिलाई ब्राह्मी स्थिति भन्छन् ।

No. 61

श्लोक ७२

हे पृथानन्दन ! यही स्थितिलाई ब्राह्मी स्थिति भन्छन् । यो (ब्राह्मी) स्थिति पाएपछि कहिले पनि कोही पनि मोहित हुँदैन । यो स्थितिमा यदि कोही अन्तकालमा मात्रै  पनि स्थित हुन्छ भने उसले निर्वाण (शान्त) ब्रहम प्राप्त गर्छ ।

ब्रह्म प्राप्त गरेका मनुष्यहरुको स्थिति ब्राह्मी हुन्छ । अहंकार रहित भएपछि व्यक्तित्व मेटिन्छ, त्यसपछि हाम्रो (साधकको) स्थिति ब्राह्मी हुन्छ । किनकि यो स्थिति हुनु भन्दा पहिले संसारसंग सम्बन्ध थियो, त्यसैले साधकको व्यक्तित्व कुनै न कुनै मात्रामा थियो । संसारसंगको   सम्बन्धले नै व्यक्तित्व खडा भएको थियो, सम्बन्ध मेटियो, व्यक्तित्व पनि मेटियो ।

यहाँ भन्न मन लागेको कुरा, हामीले अहिलेसम्म महत्व दिएको, हाम्रो अथवा अरु कसैको व्यक्तित्व वेदान्तको दृष्टिमा त राम्रो रहेनछ । यहाँ व्यक्तित्वले, शारीरिक र मानसिक दुवै व्यक्तित्व जनाउँछ ।

वेदान्तले दुई सृष्टिको वर्णन गर्छ -- व्यष्टि सृष्टि र समष्टि सृष्टि । समष्टि सृष्टि परमात्माको हो र व्यष्टि सृष्टि जीवको हो । यही व्यष्टि सृष्टिमा व्यक्तित्व पनि आयो । यही व्यक्तित्वले नै हामीलाई एउटा सीमामा राख्यो, एउटा घेरामा राख्यो, त्यही व्यक्तित्वको घेरा, सामाजिक घेरा, पारिवारिक घेरा भन्दा वाहिर निस्कन नै दिएन । हामीले अहिलेसम्म पनि त्यही घेरालाई, त्यही व्यक्तित्वलाई महत्व दिइरहेका छौं । तर वेदान्त भन्छ, 'तिमीलाई शान्ति नभएको तिमी त्यही घेराभित्र रहेकोले नै हो, त्यसैले तिमी त्यो घेरावाट वाहिर आऊ।' घेरा भनेको, शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धिको घेरा । त्यही शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धिलाई र तिनीहरुका कामलाई नै हामीले अहिलेसम्म ठीक मानिरहेका छौं । हालै हामीलाई अनुभव पनि भइरहेछ, यी शरीर आदिले गरेका काम कारवाही ठीक रहेनछन्। यसको एक मात्र प्रमाण के हो भने, हामीले विगतमा गरेका कतिपय कामहरु वारे हामीलाई पछुतो हुन्छ धेरै जसो । पहिले गरेका काम ठीक भएको भए हामीलाई यस्तो विचार हुँदैनथ्यो । किनकि त्यो वेला हामीवाट भएको कामहरु रजोगुणको वशमा भएका रहेछन् । किनकि रजोगुणी कर्मले दुःख हुन्छ भन्छ गीता, 'रजसस्तु फलम् दुःखम् ।' रजोगुणी कर्म भनेको, लोभको वशमा, कामनाको वशमा, क्रोधको वशमा, राग-द्वेषको वशमा परेर गरिएका कर्म हुन् । दुःख पाउने काम गरेपछि दुःख हुँदैन त हामीलाई । त्यो व्यक्तित्वको निर्माण र निरन्तरता पनि रजोगुणवाट नै भयो । अव वेदान्तले हामीलाई त्यही रजोगुणवाट हट्न, व्यक्तित्वको अन्त गर्न सिकाइरहेछ ।

हामीहरु मध्ये कतिलाई लाग्न सक्छ, 'यो वेदान्तले त हामीले जे जे गरिरहेका छौं, त्यही त्यही नै नगर भन्छ वा' । विचार गर्दा यो भनाइ ठीक छ । शास्त्रको आफ्नो कुनै स्वार्थ छैन, उसलाई हामीसंग कुनै कमिशन लिनु परेको छैन । उसले त हाम्रो हितको लागि उपदेश गरेको छ, गर्ने, नगर्ने त हाम्रै हातमा छ ।  

अर्जुनले स्थितप्रज्ञको प्रसंगमा चार प्रश्न गरेका थिए भगवानसँग । ती चारै प्रश्नहरुको उत्तर दिएर भगवानले यो प्रसंगको उपसंहार गर्दै भन्नुभयो, 'तिम्रो स्थितप्रज्ञ सम्बन्धी  प्रश्नहरु र मैले दिएका उत्तर अनुसार जीवन यापन गर्ने व्यक्तिको यस्तो स्थितिलाई 'ब्राह्मी' स्थिति भनिन्छ ।' तात्पर्य, यो स्थिति व्यक्तिगत स्थिति होइन अर्थात् यो स्थितिमा व्यक्तित्व नै रहँदैन । यो स्थिति भनेको 'नित्ययोग'को प्राप्तिको स्थिति हो । त्यो स्थितिमा एक मात्रै तत्व रहन्छ । यो त नित्ययोगको प्राप्तिको स्थिति हो । त्यसमा एक मात्र तत्व रहन्छ ।

शरीरमा अहंकार रहुन्जेल मोहित हुने सम्भावना रहन्छ । परन्तु जव अहंकारको पूरापूर अभाव भएर आफ्नो स्थितिको अनुभव हुन्छ, व्यक्तित्व नै टुटेको हुनाले फेरि मोहित हुने कुनै सम्भावना नै रहँदैन ।

सत् र असत् लाई राम्रोसँग नजान्नु नै मोह हो । अर्को शब्दमा, स्वयं सत् हुँदा हुँदै असत् संग आफ्नो एकता मानिरहनु नै मोह हो । साधकले असत् लाई ठीक तरिकाले जान्नु पर्यो, त्यसपछि असत् सँग उसको सम्बन्ध-विच्छेद हुन्छ र सत् मा आफ्नो वास्तविक स्थितिको अनुभव हुन्छ । यस्तो स्थितिको अनुभव फेरि कहिले पनि मोह हुँदैन ।

यो मनुष्यशरीर केवल परमात्म प्राप्तिकोलागि नै मिलेको हो । त्यसैले गीता अनुसार मनुष्य जीवनको सफलता नै यही ब्राह्मी स्थिति प्राप्त गर्नु हो । यही ब्राह्मी स्थिति अन्तकालमा नै भए पनि कसैलाई मिल्यो भने मनुष्यलाई शान्ति मिल्छ । यस्तो स्थिति हुनमा एक मात्र वाधा हाम्रो राग नै हो । यही रागलाई हामीले अन्तकालमा भए पनि छोड्न सक्यौं भने हामीलाई स्वतःसिद्ध वास्तविक स्थितिको अनुभव हुन्छ ।

यहाँ शंका हुन्छ -- हाम्रो जीवनकालमा अनुभव हुन नसकेको ब्राह्मी स्थिति अन्तकालमा कसरी होला ? किनभने स्वस्थ अवस्थामा त हाम्रो (साधकको) बुद्धि स्वस्थ होला, विचार-शक्ति होला, सावधानी होला त हामी ब्राह्मी स्थिति प्राप्त गरौंला । तर अन्तकालमा, प्राण छुट्ने वेलामा बुद्धि विकल हुन्छ, सावधानी रहँदैन -- यस्तो अवस्थामा ब्राह्मी स्थितिको अनुभव कसरी हुन सक्छ ?

यो जिज्ञासाको उत्तर -- मृत्यु समयमा प्राण छुट्दा शरीर आदिसँग मनुष्यको सम्बन्ध विच्छेद स्वतः हुन्छ । यदि त्यो वेला पनि त्यो वेला त्यो स्वतःसिद्ध तत्वतिर लक्ष भयो भने त्यसको अनुभव सुगमताले हुन्छ । किनभने निर्विकल्प अवस्था हुन बुद्धि, विवेक आदिको आवश्यकता छ, तर अवस्थातीत तत्वको प्राप्तिमा लक्ष्य परमात्मातिर भए पुग्छ । त्यो लक्ष्य पहिलेदेखिको अभ्यासले भए पनि ठीकै छ, साधकको कुनै शुभ संस्कारले भए पनि ठीकै छ, भगवान अथवा सन्तको कृपाले भए पनि ठीकै छ, लक्ष्य भएपछि त्यो लक्ष्यको प्राप्ति स्वतःसिद्ध छ ।

अन्तकाल भन्दा पहिले नै अर्थात् जीवित-अवस्थामा यो ब्राह्मी स्थिति प्राप्त भयो भने साधक जीवन्मुक्त हुन्छ; तर अन्तकालमा पनि यो स्थिति भयो भने अथवा निर्मम-निरहंकार भइयो भने साधक मुक्त हुन्छ । तात्पर्य, यो स्थिति तत्काल हुन सक्छ । यो स्थितिकोलागि कुनै अभ्यास गर्ने, ध्यान गर्ने, समाधि लगाउने आदि केही पनि गर्नु पर्दैन ।

जड र चेतन -- दुई बिभाग छन् । हामी सबैको, सम्पूर्ण प्राणीहरुको स्वरूप चेतन हो, तर हामीले जडको संग (सम्बन्ध) गरेका छौं । जडतिर आकर्षित हुनु पतनतिर जानु हो र चिन्मयतिर आकर्षित हुनु उत्थानतिर जानु हो, आफ्नो कल्याण गर्नु हो । जडतिर जान मोहको मुख्यता हुन्छ, भगवानतिर जान 'विवेक'को मुख्यता हुन्छ ।

सम्झन सजिलोकोलागि यहाँ मोह र विवेकलाई नै दुई दुई बिभाग गर्नु पर्छ -- (१) अहंता-ममतायुक्त मोह एवं कामनायुक्त मोह, (२) सत्-असत् को विवेक एवं कर्तव्य-अकर्तव्यको विवेक ।

आफूसँग भएको वस्तु, शरीर आदिमा अहंता-ममता गर्नु अहंतायुक्त मोह हो; आफूसँग नभएको वस्तु, घटना परिस्थितिको कामना गर्नु कामनायुक्त मोह हो । शरीरी (शरीरमा रहने) छुट्टै छ र शरीर छुट्टै छ, शरीरी सत् छ र शरीर असत् छ; शरीरी चेतन हो र शरीर जड हो -- यो तथ्यलाई ठीक-ठीक छुट्टा-छुट्टै बुझ्नु सत् र असत् को विवेक हो र कर्तव्य के हो, अकर्तव्य के हो, धर्म के हो, अधर्म के हो -- भन्ने कुरालाई ठीक ठीक सम्झेर त्यही अनुसार कर्तव्य गर्नु र अकर्तव्यको त्याग गर्नु कर्तव्य-अकर्तव्यको विवेक हो । गीतामा अर्जुनलाई भएको मोह पनि अहंताको, ममताको र कामनाको हो । माथि उल्लिखित दुवै किसिमको मोह हटाउनकोलागि यही अध्यायको शुरुमा दुई प्रकारको विवेक वताउनु भयो । ती हुन् -- शरीर र शरीरीको र सत् र असत् को विवेक र कर्तव्य-अकर्तव्यको विवेक । शरीर र शरीरीको विवेक वताउंदै भगवानले भन्नुभयो, म, तिमी र यी राजाहरु पहिले थिएनन् र पछि हुँदैनन् भन्ने कुरा होइन अर्थात् हामी सबै पहिले पनि थियौं र पछि पनि रहन्छौं तथा यी शरीरहरू पहिले पनि थिएनन्, पछि पनि रहने छैनन् तथा वीचमा पनि प्रतिक्षण वदलिइरहेका छन् । शरीरमा कुमार, युवा र वृद्धावस्था वदलिंछन् ।  मनुष्य पुराना लुगाहरु छोडेर नयाँ लुगा धारण गर्छ, त्यस्तै जीव पनि पहिलेको शरीरलाई छोडेर अर्को शरीर लिन्छ -- यो त अकाट्य नियम हो । यसमा चिन्ताको, शोकको कुरा छैन ।

कर्तव्य-अकर्तव्यको विवेकको विषयमा भगवानले भन्नुभयो, क्षत्रियकोलागि युद्ध भन्दा ठूलो कुनै धर्म छैन । आफैं प्राप्त भएको युद्ध स्वर्गको खुला ढोका हो । त्यसैले तिमीले, हे अर्जुन, युद्धरूपी स्वधर्म पालन गरेनौ भने तिमीलाई पाप लाग्नेछ । तिमीले जय-पराजय, लाभ-हानि र सुख-दुःखलाई समान मानेर युद्ध गर्यौ भने तिमीलाई पाप लाग्ने छैन । तिम्रो अधिकार कर्तव्य कर्ममा छ, फलमा छैन । त्यसैले, तिमी कर्तव्य-कर्मको सिद्धि-असिद्धिमा सम भएर र समतामा स्थित भएर कर्महरु गर, किनकि समता नै योग हो । समबुद्धिले युक्त भएर कर्म गर्ने व्यक्ति जीवित अवस्थामा नै पुण्य-पापदेखि रहित हुन्छ ।

87. No. 60 श्लोक ७१ जो मनुष्य सम्पूर्ण कामनाहरु त्यागेर स्पृहारहित, ममतारहित

No. 60

श्लोक ७१

जो मनुष्य सम्पूर्ण कामनाहरु त्यागेर स्पृहारहित, ममतारहित र अहंतारहित भएर व्यवहार गर्छ, त्यो मनुष्यले शान्ति पाउँछ ।

अप्राप्त वस्तुको इच्छाको नाम 'कामना' हो । स्थितप्रज्ञ महापुरुष सम्पूर्ण कामनाहरुको त्याग गरिदिन्छ । कामनाहरुको त्याग गरेपछि शरीरनिर्वाहकोलागि देश, काल, वस्तु, व्यक्ति, पदार्थको आवश्यकता देखिन्छ, त्यसको नाम स्पृहा हो । स्थितप्रज्ञ व्यक्ति यो स्पृहाको पनि त्याग गर्छ । किनकि जसकोलागि शरीर मिलेको थियो, जसको आवश्यकता थियो, त्यो तत्वको प्राप्ति भइहाल्यो, त्यो आवश्यकता पनि पूरा भयो । अव शरीर चाहे रहोस् या नरहोस् -- यसमा ऊ  वेपर्वाह रहन्छ, यसैले ऊ निःस्पृह रहन्छ ।

यहाँ यो पनि स्पष्ट हुनु पर्छ, स्थितप्रज्ञ पुरुषले  आफ्नो शरीर निर्वाहको वस्तुहरुको पनि सेवन नगर्ने हो कि ? त्यसो होइन, स्थितप्रज्ञ व्यक्ति आफ्नो निर्वाहको वस्तुहरुको सेवन पनि गर्छ, आफूले के खान हुने, के खान नहुने भन्ने कुरामा पनि ध्यान राख्छ अर्थात् पहिले साधन अवस्थामा शरीर आदिसँग उसको जस्तो व्यवहार हुन्थ्यो, अहिले सिद्ध अवस्थामा पनि ऊवाट हुने व्यवहार उस्तै नै हुन्छ, तर उसलाई 'यो शरीर यस्तै भइरहे हुन्थ्यो, जीवन निर्वाहका वस्तुहरु मिलिरहे हुन्थ्यो' भन्ने धारणा चाहिं हुँदैन ।

कर्मयोगमा सम्पूर्ण कामनाहरुको त्याग हुनै पर्छ, स्थितप्रज्ञ हुनकोलागि । किनकि हाम्रो संसारसँगको सम्बन्ध कामनावाट नै उत्पन्न हुन्छ, कामनामा  नै अड्छ । कामनाहरुको सर्वथा त्याग भएपछि संसारसँग सम्बन्ध नै रहन सक्तैन ।

स्थितप्रज्ञ महापुरुष ममताको सर्वथा त्याग गरिदिन्छ । हामीले आफ्नो मानेका वस्तुहरु हाम्रा आफ्ना होइनन्, संसारवाट नै मिलेका हुन् । संसारमा आएपछि पाइएका वस्तुलाई आफ्नो मान्नु हाम्रो भूल हो, मूर्खता हो । यही भूल मेटिएको कारणले नै स्थितप्रज्ञ मनुष्य वस्तु, व्यक्ति, पदार्थ, शरीर, इन्द्रियहरु आदिवाट ममतारहित हुन्छ ।

'यो शरीर म होइन'--यस्तो मान्दा हामीलाई शरीरसँग तादात्म्य हुन्छ, तादात्म्य मानेपछि अहंकार हुन्छ । स्थितप्रज्ञमा अहंकार हुँदैन । शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि आदि सबै कुनै प्रकाशमा देखिन्छन् र जुन 'म' पना छ, त्यसलाई कुनै  प्रकाशमा भान हुन्छ । अतः प्रकाशको दृष्टिले शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, अहंता ('म' पना) -- यी सबै दृश्य हुन् । द्रष्टा दृश्यदेखि छुट्टै हुन्छ । यस्तो अनुभव हुने स्थितप्रज्ञ निरहंकार, अहंकाररहित हुन्छ ।

स्थितप्रज्ञलाई शान्ति प्राप्त हुन्छ । कामना, स्पृहा, ममता, र अहंतादेखि रहित भएपछि शान्ति पाइन्छ भन्ने कुरो होइन, किनकि शान्ति त सबै मनुष्यलाइ स्वतःसिद्ध छ । केवल उत्पन्न र नष्ट हुने वस्तुहरुवाट सुख भोग गर्ने कामना गर्दा, ती वस्तुहरुसँग ममताको सम्बन्ध राख्दा नै अशान्ति हुने हो । जव संसारको कामना, स्पृहा, ममता र अहंता सर्वथा छुट्छ, तव स्वतःसिद्ध शान्तिको अनुभव हुन्छ ।     

यो श्लोकमा वर्णन गरिएको कामना, स्पृहा, ममता र अहंता -- यी चारमा अहंता नै मुख्य छ  । कारण कि एक अहंता भएन भने सबै दुर्गुण हुँदैनन् अर्थात् यदि 'म'पना रहेन भने 'मेरो'पना त हुँदै हुने भएन, कामना गर्ने पनि कोही भएन ।

यी चार दुर्गुण मध्ये कामना स्थूल छ । कामना भन्दा सूक्ष्म स्पृहा, स्पृहा भन्दा सूक्ष्म ममता र ममता भन्दा पनि सूक्ष्म अहंता छ । साधकले (हामीले) पहिले कामनाको, त्यसपछि स्पृहाको, त्यसपछि ममताको र अहंताको त्याग गर्न सके उसको (हाम्रो) साधना सजिलो हुन्छ । यो विचार शास्त्रीय दृष्टिले आएको छ ।        

 अर्को मत भन्छ, साधकको दृष्टिले पहिले ममताको त्याग, फेरि कामना, स्पृहा र अहंकारको त्याग हुनु ठीक देखिन्छ । ममता प्राप्त वस्तुमा हुन्छ र कामना अप्राप्त वस्तुमा । सब भन्दा पहिले ममताको त्याग गर्नु सुगम हुन्छ । हामी धेरै जसो ममतावाट अर्थात् प्राप्त वस्तुसँगको सम्बन्धवाट नै फस्छों । पहिले ममता त्याग्न सकियो भने निष्काम हुने सामर्थ्य आउँछ हामीलाई । कामनाको त्याग गरियो भने निस्पृह हुने सामर्थ्य आउँछ र स्पृहाको त्याग हुन सक्यो भने निरहंकार हुने सामर्थ्य आउँछ । केवल शास्त्रीय दृष्टि अनुसार चल्ने हो भने मनुष्य पण्डित हुन्छ र साधकको दृष्टि अनुसार चल्ने हो भने मनुष्यलाई अनुभव हुन्छ ।

अव प्रश्न आउँछ, अहंता, ममता रहित कसरी हुने ?

कर्मयोगको दृष्टिले -- 'मेरो केही छैन'; किनकि मेरो कुनै वस्तु, व्यक्ति, परिस्थिति, घटना, अवस्था आदिमा स्वतन्त्र अधिकार छैन । मेरो केही पनि छैन भने 'मलाई केही पनि चाहिंदैन'; किनकि यदि शरीर मेरो हो भने मलाई अन्न, जल, वस्त्र आदिको आवश्यकता छ, तर शरीर नै मेरो होइन भने मलाई कसैको कुनै चीजको पनि आवश्यकता छैन । जव मेरो केही छैन भने मलाई केही पनि चाहिंदैन भने फेरि 'म' के वांकी रह्यो ? किनकि 'म' त कुनै वस्तु, शरीर, स्थिति आदिलाई समात्दा हुने त हो नि !

मेरो भनिएको शरीर आदिको खालि संसारसंग सम्बन्ध छ । यसैले आफ्नो भनिने शरीर आदिसंग जे जे गर्ने हो, ती सबै  संसारको हितकोलागि गर्ने हो, किनकि मलाई केही चाहिंदै चाहिंदैन । यस्तो भाव वनेपछि 'म'को एकदेशीयता आफआफैं मेटिन्छ र कर्मयोगी अहंता ममतादेखि रहित हुन्छ ।         

सांख्ययोगको दृष्टिले -- यो योगवाट सिद्ध  व्यक्तिलाई सम्पूर्ण प्राणीलाइ नै 'म हुँ' यस्तो आफ्नो स्वरूपले स्वतःसिद्ध सत्ताको ज्ञान  रहन्छ । 'म हुँ' मा 'म' प्रकृतिको अंश हो, र 'हुँ' सत्ता हो । यो 'हुँ' पनि 'म'लाई लिएर भएको हो । यदि 'म' रहेन  भने 'हुँ' पनि रहँदैन, खालि 'छ' मात्रै रहनेछ ।

'म हुँ', 'तिमी छौ', 'यो हो', 'त्यो हो' -- यी चारै शब्दहरु व्यक्ति र देश-काललाई लिएर वनेका हुन् । यदि यी चार शब्दले देशकाललाई छुंदैनन् भने केवल 'छ, हो' मात्र वांकी रहन्छ, 'छ' 'हो' मात्रै स्थिति हुन्छ । 'हो' र 'छ'मा  मात्रै स्थिति भए सांख्ययोगी अहंता ममतारहित हुन्छ ।

भक्तियोगको दृष्टिले -- जसलाई 'म' र 'मेरो' भनिन्छ, ती सबै प्रभुका नै हुन् । कारण कि मेरो भनिएका वस्तुहरुमा मेरो अलिकति पनि अधिकार छैन, प्रभुको नै ती वस्तुहरुमा पूरा अधिकार छ । प्रभुले ती  वस्तुहरु जसरी राख्नु हुन्छ, त्यस्तै हुन्छ । त्यसैले यो सबै प्रभुकै हो । त्यसैले यी वस्तुहरुलाई प्रभुकै सेवामा लगाउने हो, मेरो शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि पनि उहाँ (प्रभु)का नै हुन् र म पनि उहाँको नै हुँ । यस्तो भाव हुँदा भक्तियोगी अहंता ममतादेखि रहित हुन्छ ।  

अहंता आफ्नो स्वरूपमा मानिएको हो, वास्तवमा छैन । यदि यो अहंता वास्तवमा हुँदो हो त  हामी कहिले पनि निरहंकार  हुन सक्ने थिएनौं र भगवान पनि हामीलाई निरहंकार हुने कुरा गर्नु हुन्नथ्यो । यसैले हामी निरहंकार हुन सक्छौं । हाम्रो आफ्नै अनुभव छ, हाम्रो स्वरूप अहंकाररहित, निरहंकार हो । सुषुप्त अवस्थामा अहंको अभावको स्वयं (आफ्नो सत्ता)को भावको अनुभव सबैलाई हुन्छ, त्यसको स्पष्ट बोध गाढा निद्रावाट विउंझेपछि हुन्छ हामीलाई । सुशुप्तिमा अहं अविदयामा लीन हुन्छ, तर स्वयम् रहन्छ । त्यसैले सुषुप्तिवाट विउंझेपछि (त्यसको वृत्तिवाट) हामी भन्छौं, 'म एकदम सुखसँग निदाएँ, मलाई केही पनि थाहा भएन ।' यो स्मृतिवाट थाहा हुन्छ, सुखको अनुभव गर्ने र 'केही थाहा भएन' यो वताउने त कोही थियो । हैन भने सुखको अनुभव कसलाई भयो र मलाइ केही थाहा भएन भन्ने कुरो कसले जान्यो ? अतः 'केही थाहा थिएन' -- यो अहंको अभाव हो र यसको ज्ञान जसलाई  हुन्छ, त्यो अहंरहित स्वरूप हो ।

यसरी सुषुप्तिमा अहंको अभावको अनुभव त सवैलाई हुन्छ, तर आफ्नो अभावको अनुभव कसैलाई कहिले पनि हुँदैन । अहंकार हामी विना रहन सक्तैन, तर हामी (स्वयम्) अहंकार विना रहन सक्छौं र रहन्छौं पनि । हाम्रो स्वरूप चिन्मय सत्ता मात्रै हो । यो नित्य सत्तालाई कसैको पनि अपेक्षा छैन, तर सत्ताको अपेक्षा सबैलाई छ । जाग्रत र स्वप्नमा अहं प्रकट रहन्छ र सुषुप्तिमा अहं लीन हुन्छ; तर हामी स्वयं निरन्तर रहन्छौं । हाम्रो स्वरूप प्रकट र लीन हुँदैन ।

यो श्लोकमा अपरा प्रकृतिको निषेध छ । जीवले अहंकारको कारणले अपरा प्रकृतिलाई धारण गरेको छ । अतः निरहंकार भएपछि अपरा प्रकृतिसँग सम्बन्ध विच्छेद हुन्छ र जीव जन्म-मरणको चक्रवाट छुट्छ । सबैको त्याग भएपछि अहंकार शेष रहन्छ; तर अहंकारको त्याग भएपछि सबैको त्याग हुन्छ ।