117. No. 85 पहिलो श्लोकको वांकी अन्तःकरणमा धन र पदको, त्यस्तै, लोभ रहेको कारणले हामीहरु धेरै धनी

No. 85

पहिलो श्लोकको वांकी

अन्तःकरणमा धन र पदको, त्यस्तै, लोभ रहेको कारणले हामीहरु धेरै धनी (लखपति, करोडपति) र ठूला ठूला पदमा रहेका (नेता, मन्त्रि)लाई श्रेष्ठ पुरुष भन्ने ठान्छौं र उनीहरुलाई धेरै आदरको दृष्टिले हेर्छौं । अन्तःकरणमा जड वस्तुहरुको महत्व भएका व्यक्तिहरु न आफैं श्रेष्ठ हुन्छन्, न श्रेष्ठ व्यक्तिको महत्व बुझ्न सक्छन् । उनीहरुले श्रेष्ठ मान्ने व्यक्ति पनि वास्तविक श्रेष्ठ हुँदैन । साँच्चि नै श्रेष्ठ नहुँदा पनि अरुले श्रेष्ठ मानिदिंदा ती धनी तथा ठूला कहलाइने पुरुषहरुको आचरणको प्रचार समाजमा स्वतः नै हुन्छ । जस्तो, समाजमा धनी व्यक्तिको प्रचार भइदिंदा ती व्यक्तिहरुले जुन जुन जुक्तिले धन कमाउने र जम्मा गर्ने गर्छन्, ती जुक्तिहरुको प्रचार , जति नै गोप्य भए पनि, समाजमा भइरहेको हुन्छ । यही कारण, हालसालै झूठ, कपट, वेइमानी, धोखा, आदिको निकै प्रचार भइरहेको पाइने गरेको छ ।

अर्कोतिर, अन्तःकरणमा कामना, ममता, आसक्ति, स्वार्थ, पक्षपात आदि दोष नभएका व्यक्तिहरुमा नाशवान् पदार्थहरुको महत्व हुँदैन र केही लिने भाव पनि हुँदैन । यस्ता व्यक्तिहरुको  वचनको प्रभाव अरुमा स्वतः पर्छ र उनीहरु त्यस्ता व्यक्तिहरुको वचन अनुसार स्वयं आचरण गर्न थाल्छन् ।  त्यस्तो श्रेष्ठ मनुष्य स्वयं आफ्नो वर्ण र आश्रम अनुसार आचरण गर्छ र अरु वर्ण आश्रमका व्यक्तिहरुकोलागि पनि ऊ आफ्ना वचनहरुद्वारा शास्त्र, इतिहासको प्रमाणले यस्तो शिक्षा दिन्छ, 'आफ्नोलागि केही नगरेर सम्पूर्ण प्राणीहरुको हितको भावले आफ्नो आफ्नो कर्तव्यको पालन गर्नु सुगम र श्रेष्ठ साधन हो।'  त्यस्ता श्रेष्ठ पुरुषका वचनहरुवाट प्रभावित भएर अरु वर्ण, आश्रमका व्यक्तिहरु पनि आफ्नो-आफ्नो कर्तव्यको पालन गर्न थाल्छन् ।

श्रेष्ठ पुरुषलाई श्रेष्ठ मान्ने व्यक्तिहरु नै श्रेष्ठ पुरुषको आचरण गर्छन् । साँच्चिकै श्रेष्ठ पुरुषलाई पनि श्रेष्ठ नमान्ने व्यक्तिहरु उसको आचरण अनुसार आचरण गर्न सक्तैनन् ।

श्लोक २२

हे पार्थ ! मलाई तीनै लोकहरुमा न त कुनै कर्तव्य छ र न (कुनै) प्राप्त गर्ने योग्य (वस्तु) अप्राप्त छ, तर पनि म आफ्नो कर्तव्यकर्ममा नै लागिरहन्छु।

भगवान एक लोकमा मात्रै सीमित हुनुहुन्न, त्यसैले उहाँ तीनै लोकमा आफ्नो कुनै कर्तव्य नभएको कुरा गर्नुहुन्छ । तीनै लोकमा उहाँको कर्तव्य वांकी नरहनुको कारण, उहाँकोलागि केही पाउनु नै छैन । सम्पूर्ण प्राणीहरुवाट कर्म भइरहनु केही न केही पाउन नै हो । भगवान यहाँ अनौठो कुरो गर्नुहुन्छ, 'केही गर्न र पाउन वांकी नरहँदा पनि म कर्म गरिरहन्छु ।'

आफ़्नोलागि कुनै कर्तव्य नहुंदा पनि भगवान केवल अरुको हितकोलागि अवतार लिनुहुन्छ र साधु पुरुषहरुको उद्धार, पापी पुरुषहरुको विनाश र धर्मको संस्थापना गर्नकोलागि कर्म गर्नुहुन्छ ।  अवतार मात्रै होइन, भगवानको सृष्टि-रचना पनि सम्पूर्ण जीवहरुको उद्धारकोलागि नै हुन्छ । स्वर्गलोक पुण्यकर्महरुको फल भोगाउन हो र चौरासी लाख योनिहरु एवं नरक पापकर्महरुको फल भोगाउन हो । हाम्रो मनुष्यजीवन पुण्य र पाप--दुवैदेखि माथि उठेर आफ्नो कल्याण गर्नकोलागि हो । हामी पुण्य र पापदेखि माथि उठेर आफ्नो कल्याण गर्न त्यही वेला सक्छौं, जव हामी हाम्रोलागि केही गर्दैनौं । हामीवाट हुने सम्पूर्ण कर्म -- स्थूल शरीरद्वारा हुने 'क्रिया', सूक्ष्म शरीरद्वारा हुने 'चिन्तन' र कारण शरीरद्वारा हुने 'स्थिरता' -- केवल अरुको हितकोलागि नै हुनुपर्छ, आफ़्नोलागि होइन । कारण, हामीवाट कर्म हुने तिनै शरीर संसारका हुन्, हाम्रा होइनन् । यसैले कर्मयोगी शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, पदार्थ आदि सामग्रीलाई संसारको भन्ने मान्छ र यसैको सेवामा लगाउँछ । हामीले संसारको वस्तु संसारको सेवामा नलगाएर आफ्नो सुख-भोगमा लगाउँछौं भने हामीवाट ठूलो भूल हुन्छ । संसारको वस्तु आफ्नो मान्दा नै फलको इच्छा हुन्छ र फल प्राप्तिकोलागि नै हामीवाट कर्म हुन्छन्। अर्को शब्दमा, फल प्राप्तिको इच्छाले कर्म गरुन्जेल हाम्रोलागि कर्तव्य अर्थात् 'गर्न' वांकी रहन्छ ।

विचारै गर्ने हो भने, हाम्रो आफ्नोलागि कुनै पनि कर्तव्य छैन । हामीले पाउनु पर्ने वस्तु (परमात्मा) नित्य-प्राप्त छ र स्वयं (हाम्रो स्वरूप) पनि नित्य छ, तर कर्म र फल अनित्य अर्थात् उत्पन्न र नष्ट हुने स्वभावका छन् । अनित्य कर्मको सम्बन्ध नित्य (स्वयं)सँग कसरी हुन सक्छ ?  कर्मको सम्बन्ध 'पर' (शरीर-संसारसँग) छ, 'स्व'संग छैन । कर्म सदैव 'पर'द्वारा र 'पर'कोलागि नै हुन्छ । यसैले आफ़्नोलागि केही गर्नु नै  छैन । सबै मनुष्यकोलागि कुनै कर्तव्य छैन भने भगवानकोलागि कसरी कर्तव्य हुन सक्छ र ?
 

कर्मयोग द्वारा सिद्ध भएका महापुरुषकालागि पनि यही अध्यायमा भगवान भन्नुहुन्छ, त्यो महापुरुषकोलागि कुनै कर्तव्य छैन; किनकि उसको रति, तृप्ति, र सन्तुष्टि आफू आफैंमा हुन्छ । त्यसैले त्यो महापुरुषलाई संसारमा गर्नु अथवा नगर्नुमा कुनै प्रयोजन रहँदैन तथा उसको कुनै पनि प्राणीसँग किञ्चित् मात्र पनि स्वार्थको सम्बन्ध रहँदैन । यसो हुँदा पनि त्यो महापुरुष लोकसंग्रहकोलागि कर्म गर्छ । यही किसिमले भगवान यो प्रकरणमा आफ़्नोलागि भन्नुहुन्छ, 'कुनै पनि कर्तव्य नरहँदा तथा केही पाउन वांकी नरहँदा पनि म लोकसंग्रहकोलागि कर्म गर्छु ।'  यसको तात्पर्य, तत्वज्ञ महापुरुषको भगवानसँग एकता हुन्छ । जस्तो भगवान त्रिलोकीमा नै आदर्श पुरुष हुनुहुन्छ, त्यस्तै तत्वज्ञ महापुरुष संसारमा आदर्श हुन्छ ।
 

फेरि भगवान भन्नुहुन्छ, 'म उत्साह एवं तत्परताले, आलस्यरहित भएर, सावधानीपूर्वक कर्तव्य-कर्म गर्छु । म न त कर्मको त्याग नै गर्छु न उपेक्षा नै गर्छु ।'

भगवान र सन्त महापुरुषवाट  इन्जिनवाट  जस्तो कर्तव्य कर्म हुन्छ, जसले गर्दा सर्व-साधारण पनि उहाँहरुकै अनुसरण गर्छन् । अरु मनुष्यमा गर्ने र पाउने इच्छा रहन्छ । यदि भगवान र सन्त-महापुरुषले  कर्तव्य-कर्म नगरे अरु मनुष्य पनि आफ्नो आफ्नो कर्तव्य कर्म नगर्ने हुन्छन्, जसवाट उनीहरुमा आलस्य, प्रमाद आउँछ र उनीहरु अकर्तव्य गर्न थाल्छन् । फेरि ती मनुष्यहरुको इच्छा कसरी मेटिन्छ ? यसैले सम्पूर्ण मनुष्यहरुको हितकोलागि भगवान र सन्त-महापुरुषहरु द्वारा स्वाभाविक नै कर्तव्य कर्म हुन्छन् ।

भगवान सदैव कर्तव्य-परायण रहनुहुन्छ, कहिले पनि कर्तव्यच्युत हुनुहुन्न। हामी जस्ता साधकले कहिले पनि कर्तव्यवाट हट्नु हुन्न । कर्तव्यवाट हट्दा नै हामी भगवत-तत्वको अनुभव गर्न सक्तैनौं । नित्य कर्तव्य परायण हामीलाई भगवत-तत्वको अनुभव सजिलोसँग हुन सक्छ ।

116. No. 84 श्लोक २१ श्रेष्ठ मनुष्य जस्तो जस्तो आचरण गर्छन्, अरु मनुष्य पनि त्यस्तै त्यस्तै आचरण गर्छन् ।

No. 84

श्लोक २१

श्रेष्ठ मनुष्य जस्तो जस्तो आचरण गर्छन्, अरु मनुष्य पनि त्यस्तै त्यस्तै आचरण गर्छन् । श्रेष्ठ मनुष्य आफ्नो आचरण द्वारा जस्तो प्रमाण दिन्छ, अरु मनुष्य उही अनुसार आचरण गर्छन् । संसारलाई (शरीर आदि पदार्थ)लाई र स्वयं -(आफ्नो स्वरूप)लाइ तत्वले जान्ने व्यक्ति श्रेष्ठ हो । श्रेष्ठ व्यक्तिलाई हरदम यो अनुभव हुन्छ, शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, धन, कुटुम्ब, जमीन आदि पदार्थ संसारको हो, आफ्नो होइन। यति मात्रै होइन, त्यो श्रेष्ठ पुरुष त्याग, वैराग्य,  प्रेम,ज्ञान,सद्गुण आदिलाई पनि आफ्नो मान्दैन; किनकि तिनीहरुलाई पनि आफ्नो मान्दा व्यक्तित्व पुष्ट हुन्छ। व्यक्तित्व नै कल्याणप्राप्तिमा वाधक हो ।  श्रेष्ठ पुरुषमा, जडताको सम्बन्धले हुने 'व्यष्टि अहंकार' त हुँदै हुन्न र 'समष्टि अहंकार' पनि व्यवहारकोलागि मात्रै हुन्छ । यो समष्टि अहंकार संसारको सेवामा लाग्छ, किनकि अहंकार पनि संसारको नै हो ।

संसारवाट पाइएको शरीर, धन, परिवार, पद, योग्यता, अधिकार आदि सबै पदार्थ सदुपयोग गर्न अर्थात् अरुको सेवामा लगाउने नै हो, उपभोग गर्न अथवा आफ्नो अधिकार जमाउनकोलागि होइन । संसारका वस्तुहरु आफ्नो र आफ़्नोलागि मान्ने व्यक्तिलाई भगवान चोर भन्नुहुन्छ । संसारका सबै पदार्थ समष्टिका हुन्, व्यष्टिका हुँदै होइनन्। यी पदार्थहरुसँग हाम्रो कुनै पनि सम्बन्ध छैन।  श्रेष्ठ पुरुषको आफ्नो भनिएका शरीर आदि पदार्थ, संसारको भएकोले स्वतः स्वाभाविक संसारको सेवामा लाग्छन् । सम्पूर्ण प्राणीहरुको हितमा श्रेष्ठ पुरुषको प्रवृत्ति हुन्छ।

'दिने' भावले समाजमा एकता, प्रेम  हुन्छ र 'लिने' भावले संघर्ष हुन्छ। 'दिने' भावले उद्धार गर्छ र 'लिने' भावले पतन गर्छ । शरीरलाई 'म' र 'मेरो' मान्दा नै 'लिने' भाव हुने हो शरीरसँग आफ्नो कुनै सम्बन्ध नमान्दा श्रेष्ठ पुरुषमा 'लिने' भाव किञ्चित मात्र पनि हुँदैन । यही कारण उसको प्रत्येक क्रिया अरुको हितकोलागि हुन्छ । यस्तो श्रेष्ठ पुरुषको दर्शन, स्पर्श, वार्तालाप, चिन्तन आदिवाट स्वतः अरुको हित हुन्छ । अझ, यस्ता व्यक्तिलाई स्पर्श गरेर वहने वायुवाट पनि अरुको हित हुन्छ ।

श्रेष्ठ पुरुष दुई प्रकारका हुन्छन् -- (१) अवधूत कोटीका र (२) आचार्य कोटीका । अवधूत कोटीका श्रेष्ठ पुरुष अवधूतहरुकोलागि नै आदर्श हुन्छन्, साधारण व्यक्तिकोलागि होइन । तर आचार्य कोटीका श्रेष्ठ पुरुष मनुष्य मात्रकोलागि आदर्श हुन्छन्। यहाँ वर्णन भएका श्रेष्ठ पुरुष आचार्य कोटीका हुन् । यस्ता श्रेष्ठ पुरुषका आचरण सँधै शास्त्र मर्यादा अनुकूल नै हुन्छ । कसैले देखोस् अथवा नदेखोस्, अहंता-ममता नभएको कारण उनीहरुवाट स्वाभाविक नै कर्तव्य-पालन हुन्छ । उसमा, कसैलाई थाहा भए पनि, नभए पनि, परहितको भाव भएको कारणले संसारैको उपकार हुने गर्छ । व्यक्तित्व भनेकै अहंता र ममता हो, त्यही अहंता र ममता मेटिएपछि, भगवानको त्यो पालन-शक्तिसँग उसको एकता हुन्छ। त्यही एकतावाट संसारको नै हित भइरहेको हुन्छ ।

एकै शरीरका सबै अंग भिन्न-भिन्न हुँदा पनि एक नै हुन्; किनभने जुन अंगमा पीडा हुँदा पनि मनुष्य आफ्नै पीडा सम्झन्छ। त्यस्तै संसारका सबै प्राणी छुट्टा-छुट्टै हुँदा पनि एक नै हुन्। शरीरको कुनै रोगी अंग स्वस्थ भयो भने शरीरको कल्याण (हित) हुन्छ, त्यस्तै मर्यादामा रहेर प्राप्त वस्तु, समय, परिस्थिति आदि अनुसार आफ्नो कर्तव्य-पालन गर्ने मनुष्यद्वारा सम्पूर्ण संसारको स्वतः हित हुन्छ ।

श्रेष्ठ पुरुषको भाव र आचरणवाट अरु व्यक्तिलाई धेरै प्रभाव पर्छ । आफ्नो वर्ण, आश्रम, सम्प्रदाय आदि आचरणहरु राम्रोसँग पालन गर्ने महापुरुषले भनेको वचनवाट अर्को वर्ण, आश्रम, सम्प्रदायका व्यक्तिहरुमा पनि धेरै प्रभाव पर्छ ।

वास्तवमा, श्रेष्ठ मनुष्य आफ्नोलागि कुनै आचरण गर्दैन र उसमा कर्तृत्वाभिमान पनि हुँदैन, तर अरुको दृष्टिमा उसले गरेको आचरण श्रेष्ठ जस्तो देखिन्छ । ऊ द्वारा सबैको उपकारकोलागि स्वतःस्वाभाविक क्रियाहरु हुन्छन्। आफ्नो कुनै स्वार्थ नभएको हुँदा ऊवाट हुने साना ठूला सबै क्रिया स्वतः अरुको हित गर्ने खालका हुन्छन्। खासै भन्नु पर्दा उसकोलागि कुनै कर्तव्य नै छैन र उसमा 'गर्ने' अभिमान पनि हुँदैन। तर ऊद्वारा सुचारुरूपले कर्तव्य पालन भइरहेको हुन्छ, ऊद्वारा स्वतःस्वाभाविक लोकसंग्रह हुन्छ।

समाजमा श्रेष्ठ देखिएको व्यक्तिको अनुसरण साधारण व्यक्ति गर्छन्, त्यस्तै आचरण पनि गर्छन्। अन्तःकरणमा धन र पदको महत्व, त्यस्तै, लोभ रहनाले हामीहरु धेरै धनी (लखपति,करोडपति) तथा ठूला ठूला पदमा आसीन (नेता, मंत्री) पुरुषहरुलाई श्रेष्ठ मान्छौं र उनीहरुलाई धेरै आदरको दृष्टिले हेर्छौं। जड वस्तुहरु  (धन, पद)को महत्व भएका व्यक्तिहरु न त आफैं श्रेष्ठ हुन्छन् र न श्रेष्ठ व्यक्तिलाई नै बुझ्न सक्छन्। उनीहरुले श्रेष्ठ भन्ने व्यक्ति पनि वास्तवमा श्रेष्ठ हुँदैन।  तर, गीता धनी, पदीय व्यक्तिहरुलाई श्रेष्ठ मान्दैन। यहाँ वर्णन भैरहेको श्रेष्ठ व्यक्तिको अन्तरिक स्थितिको वर्णन भैरहेको छ। गीता अनुसार, अझ हाम्रै अनुभवले पनि भनिरहेछ, हामीले आफ्नो होश सम्हाल्न सक्ने भएदेखि अहिलेसम्म जानेका, गरेका काम कारवाहीले के हामीलाई कहिले पनि नाश नहुने शान्ति दियो त !

मलाइ कसैले सोध्छ, 'तिम्रो वजन कति हो?' म भन्छु, 'पचास केजी' वास्तवमा यो वजन मेरो होइन; किनकि शरीर पनि 'मेरो' नै हो 'म' होइन। म मेरो परिचय हजुरहरुलाई शरीरद्वारा दिन सक्तिन। फेरि प्रश्न आउँछ, मेरो शरीरको वजन मेरो जन्म हुँदा कति थियो ? जवाफ छ, 'दुई केजी'। त्यो दुई केजी वजन पनि मैले मेरी आमाले खाएको अन्नको हो, मेरो होइन। जन्म हुँदाको दुई केजी अन्न अहिले वढेर पचास केजी भयो। मैले मेरो भनेको वजन त अन्नको रहेछ, मेरो होइन रहेछ। 'म' त वजनदेखि रहित रहेछु। यस्तो वजन नै नभएको 'म' कसरी धनी-गरीव, डाक्टर-इन्जिनियर, मन्त्री-नेता भएँ त? 'म' मा कुनै,केही उपाधि नै छैन, उपाधि पनि कल्पित हुन्, मिथ्या हुन्। त्यस्तो मिथ्या मान-सम्मान, मोटो-दुब्लो, धनी-गरीव, स्वस्थ-रोगी शरीरलाई लिएर म भन्ने र त्यही नक्कली 'म'लाई नै सत्य मानेर आचरण गर्ने हामीलाई कसरी शान्ति हुन्छ? जीवनको उत्तरार्धमा हुने मानसिक अशान्ति नहोस् भन्ने तात्पर्य छ गीताको। आदि गुरु शंकराचार्यको 'भज गोविन्दम्'मा यही कुराको विस्तृत वर्णन छ ।

'भज गोविन्दम् भज गोविन्दम् गोविन्दम् भज मूढ़मते ।

प्राप्ते सन्निहिते मरणे  न हि न हि रक्षति डुक्रियंकरणे ।

हे मूर्ख, गोविन्द भज, गोविन्द भज, गोविन्द भज ।

तिमी मर्ने वेला तिम्रा नाता-गोता, धन-सम्पत्ति, विद्या-वुद्धिले केही गर्न सक्तैनन् ।

115. No. 83 पहिलो श्लोकको नै वांकी हामी परमात्मा प्राप्त गर्न सांसारिक वस्तु पाउने जस्तै कर्मजन्य

No. 83

पहिलो श्लोकको नै वांकी 

हामी परमात्मा प्राप्त गर्न सांसारिक वस्तु पाउने जस्तै कर्मजन्य (कर्मवाट प्राप्त हुने) भन्ने ठान्छौं । हामीलाई यो पनि लाग्छ, हामीलाई यो संसारका प्रख्यात व्यक्तिहरुसँग  भेट्न 

त कति परिश्रम गर्नुपर्छ भने परमात्मा भेट्न कति परिश्रम गर्नु पर्ला । तर यस्तो विचार हामीमा आउनुको कारण हाम्रो अज्ञान हो । 

मनुष्ययोनिको कर्मसँग धेरै सम्बन्ध छ । यसैले मनुष्यलाई 'कर्मसंगी' पनि भनिन्छ ।यही कारण हामीलाई कर्म गर्ने विशेष प्रवृत्ति रहेको र हामीले कर्मद्वारा नै आफूले चाहेको वस्तु प्राप्त गर्न चाहेको । प्रारब्धले साथ दिंदा हामी कर्मद्वारा नै आफूले खोजेको वस्तु प्राप्त गरिरहेका पनि छौं । यही अनुभवको आधारमा नै हामी कर्मद्वारा नै परमात्मा प्राप्ति गर्ने प्रयास गर्छौं । तर वास्तविकता हो, हामी परमात्मा कर्मले पाउन सक्तैनौं । यो विषयलाई निकै गम्भीरतापूर्वक बुझ्नुपर्छ हामीले ।

कर्मद्वारा नाशवान वस्तुको प्राप्ति हुन्छ, अविनाशी (परमात्मा)को प्राप्ति हुँदैन; किनकि सम्पूर्ण कर्म नाशवान्  (शरीर, इन्द्रियहरु, मन आदि)को सम्बन्धले नै हुन्छन् ।  तर परमात्माको प्राप्ति नाशवान् पदार्थसँग सर्वथा सम्बन्ध-विच्छेद भएपछि नै हुन्छ ।

हरेक कर्मको आरम्भ र अन्त हुन्छ, यसैले कर्मद्वारा प्राप्त फल पनि उत्पन्न र नष्ट हुन्छ । कर्म द्वारा पाइने वस्तु पनि उत्पन्न र नष्ट हुने खालका हुन्छन् । कर्मद्वारा पाइने वस्तु देश-कालको दृष्टिले अप्राप्त हुन्छन् ।संसारिक वस्तु एक देश, काल आदिमा रहने, उत्पन्न र नष्ट हुने एवं प्रतिक्षण वदलिइरहने हुन् । अतः तिनीहरुको प्राप्ति कर्म-साध्य छ । परन्तु परमात्मा सबै देश, काल, वस्तु, व्यक्ति आदिमा परिपूर्ण (नित्यप्राप्त) एवं उत्पत्ति-विनाश र परिवर्तनरहित छ । त्यसैले परमात्माको प्राप्ति स्वतःसिद्ध छ, कर्म-साध्य होइन । यही कारण संसारिक पदार्थको प्राप्ति चिन्तनवाट हुँदैन, तर परमात्माको प्राप्तिमा चिन्तन मुख्य छ । चिन्तनवाट पाइने वस्तु हामी आफूसँग अत्यन्त नजीक हुनुपर्छ । वास्तवमा परमात्मा हामीसंग अत्यन्त समीप भएकोले परमात्माको प्राप्ति चिन्तनरुप क्रियाले पनि हुँदैन । परमात्माको चिन्तन गर्ने सार्थकता नै अरु (संसार)को चिन्तनको नगर्न  हो । संसारको चिन्तन सर्वथा छुट्ने वित्तिकै नित्यप्राप्त परमात्माको अनुभव हुन्छ ।

सर्वव्यापी परमात्मा हामीवाट टाढा हुँदै हुनुहुन्न, जसवाट हामी आफूलाई अत्यन्त टाढा मान्दैनौं, त्यो 'म' पनावाट पनि परमात्मा अत्यन्त समीप हुनुहुन्छ । 'म' पना परिच्छिन्न छ, तर परमात्मा परिच्छिन्न हुनुहुन्न। यस्तो अत्यन्त समीपस्थ, नित्यप्राप्त परमात्माको अनुभव गर्नकोलागि सांसारिक वस्तुहरुको प्राप्ति जस्तो तर्क तथा युक्तिहरु लगाउने हो भने आफूले आफूलाई नै धोखा दिनु हुन्छ ।

सांसारिक वस्तुहरुको प्राप्ति इच्छा गरेर मात्रै हुँदैन, तर परमात्माको प्राप्ति उत्कट अभिलाषा मात्रैले हुन्छ । यस्तो उत्कट अभिलाषा जाग्रत हुन संसारिक भोग र संग्रहको इच्छा नै वाधक हुन्छ । हामीलाई परमात्मा प्राप्तिको उत्कट इच्छा अहिले नै जाग्रत भयो भने अहिले नै परमात्मा प्राप्त हुन सक्छ।

मनुष्यजीवनको उद्देश्य कर्म गर्नु र त्यसको फल भोग्नु होइन । संसारिक भोग र संग्रहको इच्छाको त्यागद्वारा परमात्माप्राप्तिको उत्कट अभिलाषा जाग्रत हुनलाई साधकको जीवनभरीको उद्देश्य परमात्मा प्राप्ति मात्रै हुनुपर्छ । परमात्माप्राप्ति सिवाय अरु कुनै पनि कार्यको महत्व हुनुहुन्न हामीमा । खासै भन्नु पर्दा, हाम्रो जन्मको प्रयोजन पनि परमात्मा प्राप्ति नै हो ।

यहाँ उद्देश्य र फलेच्छा -- दुवैको भेद बुझ्नु जरूरी छ । नित्य परमात्म तत्व प्राप्त गर्ने उद्देश्य  हुन्छ र अनित्य (उत्पत्ति-विनाशशील) पदार्थहरु प्राप्त गर्ने 'फलेच्छा' हुन्छ । उद्देश्य पूरा  हुन्छ, तर फलेच्छा मेटिने खालको हुन्छ । स्वरूपबोध र भगवत्-प्राप्ति --यी दुवै उद्देश्य हुन्, फल होइनन् । उद्देश्यप्राप्तिकोलागि गरिएको कर्मलाई  सकाम भनिंदैन । यसैले निष्काम-पुरुष-(कर्मयोगी)का सबै कर्म उद्देश्यलाई लिएर हुन्छन्, फलेच्छालाई लिएर हुँदैनन् ।

कर्मयोगमा गरिने  कर्महरु (जडता)सँग सम्बन्ध-विच्छेदको उद्देश्य राखेर शास्त्रविहित हुन्छन् । सकाम पुरुष फलको इच्छा त्यागेर अरुकोलागि कर्म (सेवा) गर्छ । कर्म नै फलरूपले परिणत हुन्छ । त्यसैले फलको सम्बन्ध कर्मसँग हुन्छ। उद्देश्यको सम्बन्ध कर्मसँग हुँदैन । निश्कम भावपूर्वक केवल अरुको हितकोलागि कर्म गर्दा 'परमात्मा हामीवाट टाढा हुनुहुन्छ' भन्ने धारणा हट्छ ।

'लोकसंग्रह' भनेको लोक मर्यादा सुरक्षित राख्न, अरुलाई असत् वाट विमुख गरेर सत् को सम्मुख गर्न निःस्वार्थभावपूर्वक कर्म गर्नु हो । यही कर्मलाई गीतामा 'यज्ञार्थ कर्म'को नामले पनि भनिन्छ । आफ्नो आचरण र वोलीवचनद्वारा अरुलाई असत् वाट विमुख गरेर सत् को सम्मुख गरिदिनु धेरै ठूलो सेवा हो; किनकि सत् को सम्मुख हुँदा व्यक्तिको सुधार एवं उद्धार हुन्छ।

कुनै पनि कर्तव्य-कर्म ठूलो र सानो हुँदैन । सानो या ठूलो कर्म कर्तव्य सम्झेर गर्दा समान नै हुन्छ । देश, काल, परिस्थिति, अवसर, वर्ण, आश्रम, सम्प्रदाय आदि अनुसार जे कर्तव्यकर्म आफ्नो सामुन्ने आउँछ, त्यही कर्म ठूलो हुन्छ । कर्मको स्वरूप र फलको दृष्टिले नै कर्म ठूलो अथवा सानो, घोर अथवा सौम्य हुन्छ । फलेच्छा त्याग गरेपछि सबै कर्म उद्देश्य सिद्धि गर्ने हुन्छन् । जडतासँग सम्बन्ध-विच्छेद भएपछि  साना ठूला सबै कर्म एकै हुन् ।

कर्मयोग मुक्तिको स्वतन्त्र साधन हो । यही क्रममा भगवान अर्जुनलाई भन्नुहुन्छ, तिमीले कर्मयोग अनुसार चल्यो भने परमसिद्धि मिल्छ भन्ने आदर्श स्थापित गर्नुपर्छ ।                  

114. No. 82 श्लोक २० यही कर्मयोगद्वारा नै राजा जनक जस्ता धेरै महापुरुषहरुले परम सिद्धि पाए ।

No. 82

श्लोक २०

यही कर्मयोगद्वारा नै राजा जनक जस्ता धेरै महापुरुषहरुले परम सिद्धि पाए । यसैले लोकसंग्रहको विचार गर्दै तिमी पनि निष्कामभावले कर्म गर्न योग्य छौ । अर्थात् तिमीले पनि आफ्नो कर्तव्य-कर्म गर्नै पर्छ । 

भगवान भन्नुहुन्छ, राजा जनक र अरु धेरै राजाहरुले  गृहस्थाश्रममा रहेर सबै कर्महरु निष्कामभावले गर्दै सिद्धि पाए । गीताको  चौथो अध्यायमा भनिन्छ, यो कर्मयोग धेरै पुरातन योग हो । यो कर्मयोगको पालन सूर्यले, वैवस्वत मनु आदि राजाले पनि गरेका थिए । यही क्रममा अव वर्तमानमा र पछि पनि अरु कसैले यो कर्मयोग अनुसार आफ्नो जीवन चलाउँछ भने उसको कल्याण हुन्छ । कर्मयोगमा आफूले पाएको शरीर आदिलाई कहिले पनि आफ्नो र आफ्नोलागि  नमान्ने, किनकि यी हाम्रा हुँदै होइनन्, केवल संसारको सेवाकोलागि पाइएका हुन् । हामीले यो वास्तविकतालाई बुझ्नु पर्छ र कर्मयोगको आचरण गर्नुपर्छ । संसारसँगको सम्बन्ध विच्छेद गर्नु नै कर्मयोगको पहिलो र अन्तिम लक्ष हो । कर्मयोग नै परमात्मप्राप्तिको सुगम, श्रेष्ठ र स्वतन्त्र साधन हो -- यसमा कुनै पनि सन्देह छैन ।

यहाँ यो पनि भन्न खोजिएको हो, आसक्तिरहित भएर कर्म गरे नै मनुष्य कर्मबन्धनदेखि मुक्त हुन्छ, कर्म मात्रै गरे त उ कर्म बन्धनमा पर्छ ।

गीतामा एक श्लोकको व्याख्या गर्दा पहिलो श्लोकको पनि (पहिले गरिए पनि) व्याख्या भइरहेको हुन्छ , अर्को श्लोकको भूमिका पनि वनिरहेको हुन्छ । धेरै सन्तहरुको वचन छ, गीताको एक एक श्लोक नै एक एक गीता हो । एक श्लोकको अर्को श्लोकसंग  मीठो सम्बन्ध छ । यसरी यहाँका सबै श्लोक नै एक अर्कासँग स्वतन्त्र रहँदै एक अर्काका पूरक पनि छन् ।

वास्तवमा चिन्मय परमात्माको प्राप्ति जड कर्मवाट हुँदै हुँदैन । नित्य-प्राप्त परमात्माको अनुभव हुन भएको वाधा नै हाम्रो आसक्ति, कामना, ममता हो । हामीलाई केही गर्नु छैन, हाम्रो स्वरूपमा पनि हामीले केही गर्नु छैन, केवल हाम्रो अन्तःकरणको शुद्धि गर्नु छ । नित्य, शुद्ध, बुद्ध, मुक्त, सनातन परमात्मा छ, त्यस्तै नित्य, शुद्ध, बुद्ध, मुक्त, सनातन शाश्वत जीव छ । यी दुइमा  तात्विक भेद छँदै छैन, केवल उपाधि भेद छ । परमात्मामा 'परम' उपाधि छ, जीवात्मामा 'जीव' उपाधि छ । उपाधि पनि कल्पित हो । कल्पितमा विश्वास गर्नु नै अज्ञान हो । कल्पितलाई कल्पित नै मानेर व्यवहार गर्दा शोक, मोह हुँदैन । जस्तो, हामो प्रियजनको निधनवाट हामीलाई शोक भइरहेको हुन्छ । त्यो शोक त्यस्तो कुनै अवसर आउने वित्तिकै हामीवाट प्रकट हुन्छ । तर वास्तविकता हो, यहाँवाट शरीर छुटेर गैसकेको आत्मा (सूक्ष्म शरीर)ले एक क्षण पनि, आफूले छोडेर गैसकेका नाता सम्बन्ध, घर-परिवार, कुटुम्ब सम्झंदैन । उसले स्वार्थी भएर यस्तो गरेको पनि होइन । गीताले हामीलाई भनिरहेछ, 'यो शरीर त केवल एउटा लुगा हो । पहिले लगाएको पुरानो लुगा फुकालेर नयाँ लुगा लगाउँदा मनुष्यले शोक नगरे जस्तै यहाँवाट शरीर छुटिसकेको आत्माले पहिलेको शरीर सम्झने फुर्सत नै उसलाई कहाँ हुन्छ र ?' नभए त हामीलाई  पनि पहिले छुटिसकेको शरीरको, परिवारको, धन सम्पत्ति आदिको सम्झना हुनु पर्ने । हाम्रा पहिलेका सम्बन्ध आदि अहिले हामी वसेका क्षेत्र वरिपरि नै पनि हुन सक्छन्, हामी तिनीहरुलाई सम्झंदैनौं त, वास्ता गर्दैनौं त ! किनभने वितिसकेका व्यक्ति, घटना आदिलाई लिएर शोक गर्नेलाई कसैले पनि 'ठीक' भन्दैन । शोक, मोह हुने नै अज्ञानले हो । ज्ञानले व्यक्तिलाई शोक गराउँदैन । कहिले काहिं हजुरलाई लाग्न सक्छ, 'आआआ ! जे सुकै होस्, किन जान्नु पर्यो यस्तो ज्ञान, पछि जे जे हुन्छ हुन्छ, के वास्ता !' तर शास्त्र भन्छ, 'तिमीले त्यसो भन्नु तिम्रो अज्ञान हो, तिमीलाई अरु कसैले दुःख दिएको छैन, केवल तिम्रो अज्ञानले दुःख दिइरहेछ । जुन कुरोले दुःख दिएको छ, त्यो नै हटाउन तिमी कटिवद्ध छैनौ भने, आतुर छैनौ भने तिमीलाई के भन्ने ?' अहिले मैले हजुरहरुलाई लेखिरहेको र हजुरहरुले पढिरहेको कुरोको प्रयोजन नै हामीमा रहेको अज्ञान फाल्नु नै हो । जवसम्म हामीमा अज्ञान रहन्छ, तवसम्म हामीलाई शोक, मोह भइरहन्छ । हामीलाई वेला वेलामा लाग्छ, हाम्रा प्रियजनको सम्झनामा रुनु, उसलाई सम्झेर विलौना गर्नु स्वाभाविक हो, यो सबैले गर्छन् । तर शास्त्र भनिरहेछ, 'तिमी यसो  गर्छौ भने तिमी मूर्ख हौ' । अरु साधारण व्यवहारमा त हामीलाई कसैले मूर्ख भनेको मन पर्दैन, गीताले पनि मूर्ख भनिरहेको हामी स्वीकार गर्छौं भने ठीकै छ । यसपछि शास्त्र मौन रहन्छ, किनभने उसले बुझेको छ, अज्ञानीलाई ज्ञान दिनु हुँदैन ।   


Song: Ram Namo Adhara
courtesy Hajurma's Cassette Collection

113. No. ८१ पहिलो श्लोकको वांकी मनुष्ययोनिमा हाम्रो जन्म हुँदा हामीले पाएका शरीर, धन, घरजग्गा आदि

No. ८१

पहिलो श्लोकको वांकी

मनुष्ययोनिमा हाम्रो जन्म हुँदा  हामीले पाएका शरीर, धन, घरजग्गा आदि सबै  सामान हामी यहाँवाट जाँदा छुट्ने कुरा त हामीलाई थाहा  छ । यो पनि भन्न सकिन्छ, शरीर आदि सबै सामग्री हामीले पाएका हौँ, हाम्रा आफ्ना होइनन् । यी शरीर आदि सामग्री संसारका सेवा गर्नलाई हुन्, आफ्नो मान्नलाई होइनन् । कर्मयोग भनेको नै संसारमा मिलेका सबै सामानलाई संसारको नै मानेर सेवा गर्ने हो, आफ्नो मानेर उपभोग होइन । यसरी संसारको हितकोलागि हामीवाट काम भयो भने  संसारसँग सम्बन्ध-विच्छेद हुन्छ र (परमात्मासँग नित्य सम्बन्ध)को अनुभव हुन्छ हामीलाई  । यसरी 'कर्म' र 'योग' मिलेर कर्मयोग हुन्छ । कर्म संसारकोलागि हुन्छ र योग आफ्नोलागि । यहाँ भनिएको 'योग ' हामीले कुनै काम गरेर पाउने 'ज्याला' जस्तो भयो ।

संसार साधन-क्षेत्र हो । यहाँका सबै सामग्री साधनको रूपमा पाइन्छन्, भोग र संग्रहकोलागि होइनन् । संसारिक सामग्री आफ्नो र आफ़्नोलागि हुँदै होइनन् । आफ्नो वस्तु--परमात्म तत्व पाइएपछि फेरि अरु कुनै वस्तु पाउने इच्छा नै रहँदैन । तर संसारिक वस्तु, चाहे जति नै होस्, जति पाउँदा पनि अरु पाउने इच्छा हराउँदैन ।

हामी संसारमा बाँधिने एक मात्र कारण नै संसारमा पाइएको वस्तुलाई आफ्नो र आफ़्नोलागि मान्नु हो । यस्तो गल्ति हटाउन नै कर्मयोगको अनुष्ठान वताइयो शास्त्रमा । कर्मयोगी कुनै  पनि वस्तुलाई आफ्नो र आफ़्नोलागि नमानेर ती वस्तुहरुलाई अरुको सेवामा लगाइदिन्छ । यसरी ऊ सुखपूर्वक संसार-बन्धनवाट मुक्त हुन्छ ।

कर्म त सबै प्राणीहरु गर्छन्, तर साधारण व्यक्ति र कर्मयोगीवाट हुने कर्ममा धेरै ठूलो भिन्नता छ । साधारण व्यक्ति आसक्ति, ममता, कामना लिएर कर्म गर्छ र कर्मयोगी आसक्ति, ममता, कामना आदि छोडेर कर्म गर्छ । कर्मी (आसक्ति राखेर कर्म गर्ने व्यक्ति)को कर्महरुको प्रवाह आफूतिर हुन्छ र कर्मयोगीको कर्मको प्रवाह संसारतिर हुन्छ । यही कारण कर्मी बाँधिन्छ, कर्मयोगी बाँधिदैन ।

हामी नै आसक्तिले संसारसँग सम्बन्ध जोडछौं, संसार हामीसँग सम्बन्ध जोड़दैन । त्यसैले हाम्रो कर्तव्य संसारको हितकोलागि सबै कर्म गर्ने हो र वदलामा ती कर्मको कुनै पनि फल नचाहने हो । यसरी आसक्तिरहित भएर कर्म गर्दा  संसारवाट हाम्रो सम्बन्ध-विच्छेद हुन्छ । अर्को कुरा, सेवाभावले अरुको सेवा गर्दा र अरुवाट मान, सम्मान केही नचाहँदा हामीलाई संसारको सम्झना पनि आउँदैन । यसरी हामी सजिलैसँग संसार-वन्धनवाट मुक्त हुन सक्छौं ।

कर्म त सबैवाट हुन्छ, तर कर्मयोग आसक्ति छोडेर अरुको हितकोलागि कर्म गर्दा नै हुन्छ । हाम्रो आसक्ति मेटिने शास्त्रले भने जस्तो कर्तव्य कर्म गर्दा हो । शास्त्र विपरीत कर्म गर्दा आसक्ति कहिले पनि छुट्दैन ।

कर्मयोगीको कुनै पनि क्रिया उसको  आफ़्नोलागि हुँदैन । यसो हुँदा उसमा कर्तृत्वाभिमान रहँदैन ।

कर्तृत्वको कारण भोक्तृत्व हो । कर्मयोगी भोगको आशा राखेर कर्म गर्दैन । भोगको आशा राख्ने व्यक्ति कर्मयोगी हुन सक्तैन । जस्तो हामीले आफ्नो हातले आफ्नै मुख धुँदा हामीलाई कुनै ठूलो उपकार गरे जस्तो लाग्दैन, त्यस्तै कर्मयोगी आफ्नो शरीरलाई पनि संसारको अंश मान्छ, आफ्नो मान्दै मान्दैन । एक अंगले अर्को अंगको सेवा गर्दा कर्तृत्वाभिमान कसरी हुने ?

परमात्माको उद्देश्यले कर्म गर्ने व्यक्तिको परमात्मासँग एकता हुन्छ; किनकि 'स्वयम्'को परमात्मासँग तात्विक एकता हुन्छ । यसरी जव कर्ता नै 'कर्तव्य' वनेर आफ्नो उद्देश्य (परमात्म-तत्व) सँग  एक हुन्छ भने कर्तृत्वाभिमानको प्रश्नै उठ्दैन । कर्मयोगीको सबै कर्मको उद्देश्य परमात्मप्राप्ति हुन्छ । त्यो परमात्मतत्वमा कर्तृत्वाभिमान छैन । हरेक क्रियाको शुरुमा र अन्तमा परमात्म उद्देश्यसँग एकता अनुभव हुने कर्मयोगीमा कर्तापन हुँदैन ।

आफ़्नोलागि कर्म नगर्ने व्यक्तिको कर्तापन भए पनि कर्म गरुन्जेल मात्रै रहन्छ, कर्म  सकिने वित्तिकै उसको कर्तापन आफ्नै उद्देश्यमा (परमत्मप्राप्ति)मा नै लीन हुन्छ । 

कर्मयोगीका समस्त कर्महरु रंगमंचमा काम गर्ने कलाकारको जस्तो हुन्छ । त्यस्तै कर्मयोगीको कर्तापन उसले नाटक गरुन्जेल रहन्छ, नाटक सकियो, कर्तापन सकियो । कर्मयोगी शरीर आदि सबै पदार्थहरुलाई आफ्नो नमानेर संसारको नै सेवामा लगाइदिन्छ । यसो हुँदा कुनै पनि अवस्थामा कर्मयोगीमा कर्तृत्वाभिमान हुँदैन । कर्मयोगी संसारसँग आफ्नो सम्बन्ध नमाने जस्तै यहाँका नाता-सम्बन्धलाई पनि आफ्नो मान्दैन । जव शरीर नै आफ्नो होइन भने शरीरको सम्बन्ध कसरी आफ्नो हुने ? आफ्ना शरीरका नाता सम्बन्धलाई पनि नाटक गरुन्जेल ऊ आफ्नो मान्छ, त्यसपछि ऊ शरीरलाई पनि आफ्नो मान्दैन । तर त्यो कर्मयोगी संसारमा पिता, पुत्र, पति, भाईको रुपमा मिलेको नाटकको भाग एकदम ठीक ढंगले पूरा गर्छ, तर अरुले आफ्नो  कर्तव्य पालन गरुन् या नगरुन्, त्यसमा मतलव हुँदैन उसको ।                      

112. No. 80 श्लोक १८ यही कारण तिमी निरन्तर आसक्तिरहित भएर कर्तव्य-कर्मको राम्ररी आचरण गर;

No. 80

श्लोक १८

यही कारण तिमी निरन्तर आसक्तिरहित भएर कर्तव्य-कर्मको राम्ररी आचरण गर; किनकि आसक्तिरहित भएर कर्म गर्दा गर्दै मनुष्य परमात्मा प्राप्त गर्छ ।

पूर्वश्लोकमा वर्णित महापुरुषको आचरण अनुसार नै आचरण गर्ने आज्ञा दिनुहुन्छ भगवान अर्जुनलाई । अर्थात् आफ्नोलागि कर्म गर्ने आवश्यकता नरहँदा पनि सिद्ध महापुरुषवाट  लोक-संग्रहकोलागि क्रियाहरु भए जस्तै अर्जुनले पनि निष्कामभावले कर्तव्य-कर्म गरिरहे परमात्मा प्राप्ति हुन्छ भन्ने आशय छ भगवानको । किनकि आफ्नो स्वरूप -- 'स्व'कोलागि कर्म गर्नु र नगर्नुमा कुनै प्रयोजन छैन । कर्म सँधै 'पर'कोलागि, अरुकोलागि नै हुन्छ, 'स्व'कोलागि हुँदैन । त्यसैले अरुकोलागि कर्म गर्दा कर्म गर्ने राग मेटिन्छ र स्वरूपमा स्थिति हुन्छ ।

आफ्नो स्वरूपदेखि भिन्न (जड) पदार्थहरु प्रतिको  आकर्षणलाई आसक्ति भनिन्छ । आसक्तिरहित हुन आसक्तिको कारण जान्न पर्ने हुन्छ । 'म शरीर हुँ' र 'शरीर मेरो हो' -- यस्तो मान्दा शरीर आदि नाशवान् पदार्थहरुको महत्व अन्तःकरणमा अंकित हुन्छ, र ती पदार्थहरुमा आसक्ति हुन्छ ।

हामीलाई पतन गर्ने आसक्ति नै हो, कर्म होइन । आसक्तिले गर्दा नै मनुष्य शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि आदि जड पदार्थहरुसँग सम्बन्ध मान्छ र आफ्नो आराम, सुखभोगकोलागि किसिम किसिमको कर्म गर्छ । जडतासँग आसक्तिपूर्वक मानिएको सम्बन्ध नै मनुष्यलाई फेरि फेरि सुख र दुःख दिइरहन्छन् । भन्न खोजिएको, हामीले आसक्तिरहित भएर जडतासँग सम्बन्ध-विच्छेद गर्नुपर्छ सुख पाउनकोलागि ।

आसक्ति गर्ने मनुष्य अरुको हित गर्न सक्तैन । आसक्तिरहित मनुष्यवाट स्वतःस्वाभाविक नै सम्पूर्ण प्राणीहरुको हित भइरहन्छ । ऊवाट हुने सबै कर्म खालि अरुको हितकोलागि हुन्छ ।

संसारमा पाइएका साधन (शरीर आदि)वाट हामीले अहिलेसम्म आफ़्नोलागि कर्म गरेका छौं । ती साधन सामग्रीलाई आफ़्नै सुखभोग र संग्रहमा नै लगाएका छौं । यही कारण हामीलाई संसारको ऋण छ । त्यही ऋण तिर्न पनि हामीले संसारको हितकोलागि कर्म गर्नुपर्छ । अव पनि आफ़्नोलागि कर्म गर्दा पुरानो ऋण सकिंदैन, अरु नयाँ ऋण वढ्छन् । ऋणदेखि मुक्त हुन हामीलाई फेरि फेरि यही संसारमा आइरहनु पर्छ । तर खालि अरुको हितकोलागि कर्म गरे पुरानो ऋण सकिन्छ र आफ्नोलागि केही नगरे र केही नचाहे नयाँ ऋण वन्दैन । पुरानो ऋण सकिए  र नयाँ ऋण नबने वन्धनको कुनै कारण नै हुँदैन ।

कर्म निरन्तर रहँदैन, तर आसक्ति निरन्तर रहिरहन्छ । यही कारण भगवान यो श्लोकमा हामीलाई निरन्तर आसक्तिरहित रहने आज्ञा दिनुहुन्छ । 'मलाइ त कहिं पनि आसक्त हुनु छैन' भन्ने जागृति सँधै हुनुपर्छ हामीलाई । यस्तो भावले निरन्तर जाग्रत हुँदै आफ्ना सामुन्ने आएका सबै विहित कर्म कर्तव्य मात्र मानेर गर्नुपर्छ हामीले ।

आफ्नो स्वार्थको त्याग गरेर अरुको हित गर्नु अर्थात् अरुको शास्त्रविहित माग पूरा गर्नु पर्ने हुन्छ गीता अनुसार । अर्को शब्दमा, कर्तव्यको सम्बन्ध परहितसँग छ ।

कर्तव्य-पालन गर्न हामी  सबै स्वतन्त्र र समर्थ छौं । प्रमाद र आलस्यले गर्दा अकर्तव्य गर्ने खराव वानी वसिसकेको छ हाम्रो । त्यस्तै, फलको इच्छा रहंदा नै वर्तमानमा कर्तव्य-पालन गर्न गाहारो पनि लाग्छ हामीलाई । नभए कर्तव्य-पालन गर्न एकदम सजिलो छ । कर्तव्य-पालन परिस्थिति अनुसार हुन्छ । मनुष्य प्रत्येक परिस्थितिमा स्वतन्त्रतापूर्वक कर्तव्य-पालन गर्न सक्छ । आसक्ति मेट्ने उपाय नै कर्तव्य-पालन हो । अकर्तव्य गरे अथवा कर्तव्य नगरे आसक्ति झन् वढ्छ । कर्तव्य अथवा अरुको हितकोलागि वर्तमानको आसक्ति र आफ़्नोलागि केहि नखोजे भविष्यको आसक्ति मेटिन्छ ।

हामीले  कर्तव्य-कर्म अत्यन्त सावधानी, उत्साह तथा तत्परतासँग गर्नुपर्छ । कर्तव्य-कर्म गर्दा अलिकति मात्रै पनि वेहोसी भयो भने कर्मयोगको सिद्धिमा वाधा लाग्छ । वर्ण, आश्रम, प्रकृति (स्वभाव) र परिस्थिति अनुसार वताइएको कर्मलाई नै सहज कर्म पनि भन्छन् । भगवान अर्जुनलाई भन्नुहुन्छ, 'तिमी क्षत्रिय हौ, अतः तिमीलाई यो युद्ध 'घोर' लागे पनि यो युद्ध तिम्रो सहज कर्म हो ।' यसैले आफ्नो अगाडि आएको सहज कर्मलाई अनासक्त भएर गरिदिनु पर्छ । अनासक्त हुँदा नै समता आउँछ हाम्रो जीवनमा ।    

111. No . 79 पहिलो श्लोकको वांकी हामीहरु धेरै जसो कर्म नगर्नमा जोड दिन्छौं ।

No . 79

पहिलो श्लोकको वांकी

हामीहरु धेरै जसो कर्म नगर्नमा जोड दिन्छौं । हामी कर्मदेखि उपरत भएर (हटेर) समाधिमा स्थित हुन चाहन्छौं । यस्तो गरे केही फाइदा त होला, तर यो नै अन्तिम लक्ष भने होइन । प्रवृत्ति (गर्नु) भन्दा निवृत्ति (नगर्नु) श्रेष्ठ हो, तर यो तत्व होइन ।

प्रवृत्ति (गर्नु) र निवृत्ति (नगर्नु) -- दुवै प्रकृतिको राज्य अन्तर्गत हुन् । निर्विकल्प समाधिसम्म सबै प्रकृतिका राज्य हुन्; किनकि निर्विकल्प समाधिवाट पनि व्युत्थान हुन्छ । समस्त क्रिया प्रकृतिमा हुन्छ, क्रिया नभई व्युत्थान हुन सम्भव नै छैन । यसैले, हिंड्ने, वोल्ने, हेर्ने, सुन्ने आदि जस्तो सुत्ने, उठ्ने, उभिने र मौन हुने, मुर्छित हुने र समाधिस्थ हुने पनि क्रिया नै हो । वास्तविक तत्व (चेतन-स्वरूप)मा प्रवृत्ति र निवृत्ति -- दुवै छैनन् । यो (चेतन-स्वरूप) प्रवृत्ति र निवृत्ति -- दुबैको प्रकाशक हो ।

शरीरसँग तादात्म्य भएर नै (शरीरलाई लिएर) 'गर्ने' र 'नगर्ने' -- दुई बिभाग (द्वन्द्व) हुन्छन् । वास्तवमा 'गर्ने' र 'नगर्ने' दुबैको जाति एकै हो । शरीरसँग सम्बन्ध राखेर 'नगर्नु' पनि वास्तवमा 'गर्नु' नै हो । 'जानु' एक क्रिया भए जस्तै 'उभिनु' पनि एक क्रिया नै हो । स्थूल दृष्टिले हेर्दा 'जानु'मा क्रिया छ, 'उभिनु'मा क्रिया छैन । तर सूक्ष्म दृष्टिले हेर्दा 'उभिनु'मा पनि क्रिया छ । यही कारण 'गर्नु' र नगर्नु', दुबैमा क्रिया छ । यसरी क्रियाहरु स्थूलरूपले देखिनु (प्रवृत्ति) प्रकृतिमा नै छ, त्यसै गरी स्थूल दृष्टिले क्रियाहरु नदेखिनु (निवृत्ति) पनि प्रकृतिमा नै छ । तर कर्मयोगी महापुरुषलाई प्रकृति र उसको कार्यवाट भौतिक तथा आध्यात्मिक र लौकिक तथा पारलौकिक कुनै प्रयोजन रहँदैन । त्यसैले उसलाई 'गर्न' र 'नगर्न'मा कुनै स्वार्थ रहँदैन ।

जडतासँग सम्बन्ध रहंदा नै 'गर्नु' र 'नगर्नु'मा प्रश्न हुन्छ; किनकि जडतासँग सम्बन्ध नभई कुनै क्रिया नै हुँदैन । कर्मयोगी सिद्धको जडतादेखि पूरापूर सम्बन्ध विच्छेद भएर प्रवृत्ति र निवृत्ति -- दुवैदेखि अतीत सहज निवृत्त तत्वमा आफ्नो स्वाभाविक स्थितिको अनुभव हुन्छ । त्यसैले हामीहरुलाई शरीरमा अहंता र ममतादेखि सम्बन्ध-विच्छेद गर्ने आवश्यकता छ । तत्व त सँधै जस्ता-को-तस्तै विद्यमान नै छ ।

शरीर तथा संसारसँग किञ्चित् मात्र पनि स्वार्थको सम्बन्ध नरहेको हुँदा त्यो महापुरुषको समस्त क्रियाहरु स्वतः अरुको हितकोलागि हुन्छन् । हाम्रो शरीरका सबै अंगहरु स्वतः शरीरको हितमा लागिरहे जस्तै त्यो महापुरुषको आफ्नो भनिने शरीर (संसारको सानो अंग) स्वतः संसारको हितमा लागिरहन्छ । उसको शरीरको भाव र त्यसका सम्पूर्ण चेष्टाहरु संसारको हितकोलागि नै हुन्छन् । आफ्नै हातहरुले आफ्नै मुख धुँदा आफूमा कुनै स्वार्थ, प्रत्युपकार अथवा अभिमानको भाव नरहे जस्तै आफ्नो भनिने शरीरद्वारा संसारको हित हुँदा पनि त्यो महापुरुषमा अलि कति पनि अभिमान हुँदैन ।

अहिले वर्णन भइरहेको महापुरुषकोलागि भगवानले तीन कुरा वताउनु भयो । ती हुन्, (१) कर्म गर्न उसको कुनै प्रयोजन रहँदैन, (२) कर्म नगर्नमा पनि उसको कुनै प्रयोजन रहँदैन, (३) कुनै पनि प्राणी र पदार्थसँग उसमा अलि कति पनि स्वार्थको सम्बन्ध रहँदैन अर्थात् केही पाउने  पनि उसको कुनै प्रयोजन रहँदैन ।

विचार  गर्दा, स्वरूपमा 'गर्ने' र 'नगर्ने'को कुनै प्रयोजन छैन र कुनै व्यक्ति तथा वस्तुसँग कुनै सम्बन्ध पनि छैन । किनकि शुद्ध स्वरूपद्वारा कुनै क्रिया हुँदैन । सबै क्रियाहरु प्रकृति र प्रकृतिजन्य पदार्थहरुको सम्बन्धले नै हुन्छ । यसैले आफ्नो केही गर्ने विधान छैन ।

 गर्ने राग, पाउने इच्छा, वाँच्ने आशा र मर्ने भय रहुन्जेल हामीमा कर्तव्यको दायित्व रहन्छ । तर यदि हामीमा कुनै क्रिया गर्ने अथवा नगर्नेमा कुनै राग छैन भने, संसारको कुनै पनि वस्तु  पाउने इच्छा छैन भने, जीवित रहने आशा छैन भने र मृत्युको भय छैन भने हामीलाई कर्तव्य गर्नु पर्दैन, वरु हामीवाट स्वतः कर्तव्य-कर्म भइरहन्छ । 'अकर्तव्य' हुने अवस्थामा मात्र 'कर्तव्य' पालनको प्रेरणा हुन्छ ।        

यस्ता कुराहरु पढ्दा हामीलाई लाग्छ, यी कुराहरु 'absurd' हुन् । तर, हामीलाई अध्यात्ममा साँच्चि नै चाख र श्रद्धा छ भने हामी यो ज्ञानमा अघि वढ्न सक्छौं । शास्त्र भन्छ, हामी धनी हुन, सुख पाउन पुण्य चाहिन्छ, तर सत्सँग पाउन 'ईश्वरकृपा'को जरुरत छ । त्यसो भनेर 'ईश्वरकृपा' भनेर यो प्रसङ्गलाई नै 'dismiss' गर्ने पनि होइन । यो पनि विचार गर्नु पर्यो हामीले, 'ईश्वरकृपा'कोलागि विशेष योग्यता पनि आवश्यकता छ हामीलाई । त्यसैले यी योग्यता पनि हासिल गर्नु छ हामीलाई ।हजुरहरुको हौसला वढाउनकोलागि पनि मैले भन्नु पर्ने कुरा हुन्छ, तर हजुरहरु आफूले नै विचार गर्नु पर्ने कुरो हो, 'मलाई ढिलो भैसक्यो ।'

यही प्रसंगको एउटा घटना प्रस्तुत गरौँ ।

हजुरहरुले हाम्रो काठमाडौँको एयरपोर्ट नजीक 'ध्रुवस्थली' भन्ने एउटा स्थान देखेको हुनुपर्छ । त्यो स्थान 'शिवपुरी वावा'को तपस्थली हो । हाम्रा स्वर्गीय राजा महेन्द्रको राज्याभिषेककोलागि भारतवाट तत्कालीन उपराष्ट्रपति सर्वपल्ली राधाकृष्णन  आउनु भयो नेपालमा ।  उहाँ  Delhi वाट काठमाडौँ आइपुग्नु भयो । त्यसपछि उहाँ आफ्नो guest house मा नै नगई शिवपुरी वावाको आश्रम 'ध्रुवस्थली' जानु भयो । त्यो वेलाको भेटघाटको वारेमा शिवपुरी वावा आफैंले वर्णन गर्नु भएको केही अंश:

राधाकृष्णनले  ध्रुवस्थली पुगेर शिवपुरी वावालाई उभिएर नमस्कार गरे र भुइँमा वसे । त्यसपछि उनले वावालाई प्रश्न गरे, 'what do you teach ?' (तपाईं के सिकाउनु हुन्छ ?)

जवाफ: I teach three disciplines -- social, moral and spiritual. (म तीन अनुशासन सिकाउँछु, सामाजिक, नैतिक र आध्यात्मिक)

प्रश्न: the whole truth in so few words? (त्यति ठूलो सत्य त्यति थोरै शब्दमा?)

त्यसपछि राधाकृष्णनले आफ्नो  पूरा entourage लाइ त्यही 'थोरै' शब्दको व्याख्या करीव पन्ध्र मिनेट लगाएर वहुत सुन्दर ढंगले गर्नुभयो । शिवपुरी वावाकै शब्दमा, राधाकृष्णनको व्याख्यावाट उहाँ आफैं पनि अत्यन्त प्रभावित हुनु भयो । उपराष्ट्रपतिले  आश्रमवाट फर्कने वेलामा शिवपुरी वावालाई 'दण्डवत्' गर्नु भयो । शिवपुरी वावाकै शब्दमा, त्यो वेला उहाँले राधाकृष्णनको चेहरामा 'दिक्दारी' (remorse) देख्नुभयो, 'अव म बुढो भइसकें, अव मैले यो ज्ञान यो जीवनकालमा पाउने हो या होइन भनेर' । शिवपुरी वावाको ज्ञानको विस्तृत वर्णन एउटा ब्रिटिशले एक नेपालीको सहायता लिएर लेखेको 'The Long Pilgrimage' भन्ने कितावमा छ । उक्त किताव रत्नपुस्तक भण्डारमा पाइन्छ जस्तो लाग्छ मलाई ।              

 

110 No. 78 श्लोक १८ त्यो कर्मयोगद्वारा सिद्ध महापुरुषलाई न त यो संसारमा कर्म गर्ने कुनै प्रयोजन रहन्छ र न

No. 78

श्लोक १८

त्यो कर्मयोगद्वारा सिद्ध महापुरुषलाई न त यो संसारमा कर्म गर्ने कुनै प्रयोजन  रहन्छ र न कर्म नगर्न कुनै प्रयोजन रहन्छ । तथा सम्पूर्ण प्राणीहरुमा कुनै पनि प्राणीसँग उसको किञ्चित मात्र पनि स्वार्थको सम्बन्ध रहँदैन ।

हरेक व्यक्तिलाई केही न केही गर्ने प्रवृत्ति हुन्छ । यो गर्ने प्रवृत्ति संसारको कुनै वस्तुको प्राप्तिकोलागि हुन्छ । यो प्रवृत्ति रहुन्जेल आफ्नोलागि गरिरहिन्छ । आफ़्नोलागि केही न केही पाउने इच्छाले नै हामी बाँधिन्छौँ । यही इच्छाको निवृत्तिकोलागि कर्तव्य-कर्म गर्ने आवश्यकता छ ।

यहाँ वारम्वार आइरहेको 'आफ़्नोलागि' भन्ने शब्दले हामीलाई अलि अल्मल्याउन खोजे जस्तो पनि लाग्छ । 'आफ़्नोलागि'मा हामीले आफ्नै, अझ आफैं मानिरहेका शरीर, मन, बुद्धि पर्दैनन् । हाम्रो शरीरको सम्बन्ध संसारसँग भए जस्तै हाम्रा इन्द्रियहरुको सम्बन्ध पनि संसारसँग नै छ | 'आफ़्नोलागि'को 'आफू' शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि आदि समस्त संसारिक पदार्थदेखि सर्वथा अलग छ । त्यो 'आफू'मा कहिं, कतै, कुनै संसारको गन्ध छँदै छैन । त्यो आफू आफैंमा परिपूर्ण छ, यसमा कुनै अभाव पनि छैन । अभाव नभएकोलाई के को आवश्यकता? त्यही 'स्वयम्' आफू हो, त्यही हजुर, हामी हो । सिद्ध महापुरुषले त्यो 'आफू'को अनुभव गरेका हुन्छन् ।

कर्म दुई किसिमले गरिन्छ -- कामना पूर्तिकोलागि र कामना निवृत्तिकोलागि । साधारण मनुष्य कामना पूर्तिकोलागि कर्म गर्छन्, तर कर्मयोगी कामना निवृत्तिकोलागि कर्म गर्छ । कर्मयोगवाट सिद्ध महापुरुषको कुनै कामना नभएको कारणले उसलाई कुनै पनि कर्तव्यसँग  किञ्चित मात्र पनि सम्बन्ध रहँदैन । ऊवाट निःस्वार्थ भावले  समस्त सृष्टिको हितकोलागि स्वतः कर्तव्य कर्म हुन्छन् ।

कर्मयोगी महापुरुषलाई कर्महरुद्वारा आफ़्नोलागि (व्यक्तिगत सुख आरामकोलागि) कुनै सम्बन्ध रहँदैन । उसको अनुभव यस्तो हुन्छ, पदार्थ, शरीर, इन्द्रियहरु, अन्तःकरण आदि केवल संसारकालागि हुन्, संसारवाटै पाइएका हुन्, व्यक्तिगत होइनन् । ऊ मान्छ,  यिनीहरुद्वारा केवल संसारकोलागि नै कर्म गर्ने हो, आफ्नोलागि होइन । किनकि सबै कर्म संसारको सहायतावाट नै हुन्छन् । फेरि, हामीलाई मिलेका कर्म-सामग्रीको सम्बन्ध पनि संसारसँग नै छ, हामीसँग छैन । यसैले हाम्रो आफ्नो केही पनि छैन । व्यष्टिकोलागि समष्टि हुनै सक्तैन । हामीवाट हुने गल्ति नै यही हो, हामी आफ़्नोलागि समष्टिको उपयोग गर्न खोज्छौं, हामीलाई अशान्ति हुने कारण पनि यही हो । यदि हामीले  शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, पदार्थ आदिलाई समष्टिकोलागि उपयोग गर्न सक्यौं भने हामीलाई महान शान्ति मिल्न सक्नेछ । कर्मयोगवाट सिद्ध महापुरुषको विशेषता नै यही हो, उसको शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, पदार्थ आदिको उपयोग खालि संसारकोलागि मात्रै हुन्छ । अतः उसको शरीर आदिको क्रियासँग  उसको आफ्नो कुनै पनि प्रयोजन हुँदैन । प्रयोजन नरहँदा नरहंदै पनि त्यो महापुरुषवाट स्वाभाविक नै अरुको हितकोलागि आदर्शरुप उत्तम कर्म हुन्छन् । जसलाई आफ्नोलागि कर्म गर्ने प्रयोजन रहन्छ, ऊवाट आदर्श कर्म हुन सक्तैन ।

जो मनुष्य शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धिसँग आफ्नो सम्बन्ध मान्छ र आलस्य, प्रमाद आदिमा रुचि राख्छ, ऊ कर्महरु गर्न चाहँदैन, उसको प्रयोजन प्रमाद, आलस्य, आरामको तामस सुख रहन्छ । तर, अहिले हामीले चर्चा गरिरहेको महापुरुष त सात्विक सुखभन्दा पनि माथि उठिसकेको हुन्छ, ऊ तामस सुखमा प्रवृत्त हुने प्रश्न नै उठ्दैन, किनकि उसले आफ्नो शरीर आदिसँग कुनै पनि सम्बन्ध मानेको हुँदैन, अनि आलस्य-आराम आदिमा उसको रुचि रहने सम्भाबना नै छैन ।