No 197
श्लोक ४६
(सकामभाव भएका) तपस्वीहरू भन्दा पनि योगी श्रेष्ठ छ । ज्ञानीहरु भन्दा पनि योगी श्रेष्ठ छ र कर्मीहरु भन्दा पनि योगी श्रेष्ठ छ भन्ने मेरो मत छ । अतः हे अर्जुन ! तिमी योगी वन ।
'तपस्विभ्योधिको योगी' -- ऋद्धि-सिद्धि आदि पाउन भोक,-प्यास, सर्दी-गरमी आदि कष्ट सहने व्यक्तिहरु तपस्वी हुन् । यी सकाम तपस्वीहरु भन्दा पारमार्थिक रुचि भएको, ध्येय भएको योगी श्रेष्ठ छ ।
'ज्ञानिभ्योपि मतोधिक:' -- शास्त्रहरु जान्ने, पढे लेखेका विद्वानहरुलाई यहाँ 'ज्ञानी' सम्झनु पर्छ । शास्त्रको विवेचन गर्ने, ज्ञानयोग के हो ? कर्मयोग के हो ? भक्तियोग के हो ? लययोग के हो ? आदि-आदि धेरै धेरै कुराहरु जान्ने र भन्ने तर सांसारिक भोग र ऐश्वर्यको उद्देश्य भएका सकाम शब्दज्ञानीहरु भन्दा पनि योगीलाई श्रेष्ठ मानिएको छ ।
'कर्मिभ्यश्चाधिको योगी' -- यो लोकमा राज्य मिलोस्, धन-सम्पत्ति, सुख-आराम, भोग आदि मिलोस र मरेपछि परलोकमा ऊँचो-ऊँचो लोकहरुको प्राप्ति होस् र ती लोकहरुको सुख मिलोस् -- यस्तो उद्देश्य राखेर कर्म गर्ने अर्थात् सकामभावले यज्ञ, दान, तीर्थ, आदि शास्त्रीय कर्महरु गर्ने कर्मीहरु भन्दा पनि योगी श्रेष्ठ छ ।
संसारदेखि विमुख भएर परमात्माको सम्मुख भएको व्यक्ति नै वास्तवमा योगी हो । यस्तो योगी ठूला-ठूला तपस्वीहरु, शास्त्रज्ञ पण्डितहरु र कर्मकाण्डीयहरु भन्दा पनि ऊँचो छ, श्रेष्ठ छ । कारण, तपस्वीहरुको उद्देश्य संसार हो तथा सकामभाव हो र योगीको उद्देश्य परमात्मा हो तथा निष्कामभाव हो ।
तपस्वी, ज्ञानी र कर्मी -- यी तीनैका क्रियाहरु छुट्टा छुट्टै छन् अर्थात् तपस्वीहरुमा सहिष्णुताको, ज्ञानीहरुमा शास्त्रीय ज्ञानको अर्थात् बुद्धिको ज्ञानको र कर्मीहरुमा शास्त्रीय क्रियाको प्रधानता छ । यी तीनैमा सकामभाव भयो भने तीनै योगी होइनन्, भोगी हुन् । यदि यी तीनै निष्कामभावले योगी हुँदा हुन् त भगवान यिनीहरुसँग योगीको तुलना गर्नुहुन्नथ्यो, यी तीनै भन्दा योगीलाई श्रेष्ठ भन्नुहुन्नथ्यो ।
'तस्माद्योगी भवार्जुन' -- अहिलेसम्म महिमा गाउनु भएको योगको सम्बन्धमा भगवान अर्जुनलाई आज्ञा दिनुहुन्छ, 'हे अर्जुन ! तिमी योगी वन, राग-द्वेषले रहित होऊ अर्थात् सबै कामहरु गर्दा गर्दै पनि जलमा कमलको पात जस्तो निर्लिप्त रहू ।' यही कुरा भगवानले आउँदो आठौँ अध्यायमा पनि भन्नु भयो -- 'योगयुक्तो भवार्जुंन' ।
पाँचौं अध्यायको आरम्भमा अर्जुनले प्रार्थना गरे, 'हजुर मेरोलागि एक निश्चित श्रेयको कुरा भन्नुहोस् ।' यसको जवाफमा भगवानले सांख्य योग, कर्मयोग, ध्यानयोगको कुराहरु वताउनु भयो । तर यो श्लोकभन्दा पहिले कहिले पनि भन्नु भएन, 'तिमी यस्तो वन, यो मार्गमा लाग ।' अव यहाँ भगवान अर्जुनको प्रार्थना अनुसार उनलाई आज्ञा गर्नुहुन्छ, 'तिमी योगी वन; किनकि यही तिम्रोलागि एक निश्चित श्रेय छ ।'
भोगीको विभाग छुट्टै छ र योगीको विभाग छुट्टै छ । भोगी योगी हुँदैन र योगी भोगी हुँदैन । सकामभाव भएकाहरु भोगी हुन्छन् र निष्कामभाव भएकाहरु योगी हुन्छन् । यसैले सकामभाव भएका तपस्वी, ज्ञानी र कर्मी भन्दा पनि निष्कामभाव भएको योगी श्रेष्ठ छ ।
श्लोक ४७
सम्पूर्ण योगीहरुमा पनि श्रद्धावान्, ममा तल्लीन मनले मेरो भजन गर्ने भक्त मेरो मतमा सर्वश्रेष्ठ योगी हो ।
'योगिनामपि सर्वेषाम्' -- जडतासँग सम्बन्ध-विच्छेद गर्ने मुख्यता भएको, कर्मयोग, सांख्य-योग, हठयोग, मन्त्रयोग, लययोग आदि साधनहरु द्वारा आफ्नो स्वरूपको प्राप्ति (अनुभव)मा नै लागेका सकाम तपस्वीहरू, ज्ञानीहरू भन्दा श्रेष्ठ छन् । परन्तु ती सम्पूर्ण योगीहरुमा पनि केवल मसँग सम्बन्ध जोड्ने भक्तियोगी सर्वश्रेष्ठ छ ।
'यः श्रद्धावान्' -- ममा श्रद्धा र विश्वास गर्ने अर्थात् अन्तःकरणमा मेरो नै श्रद्धा र महत्ता भएको श्रद्धावान् भक्त ममा लागेर मेरै भजन गर्छ ।
'मद्गतेरान्तरात्मना मां भजते' -- म भगवानको हुँ र भगवान मेरो हुनुहुन्छ -- यस्तो प्रकारले स्वयंको भगवानमा आफ़्नोपना हुँदा मन स्वतः नै भगवानमा लाग्छ, तल्लीन हुन्छ । विवाह भएपछि केटीको मन स्वाभाविक नै उसको पतिको घरमा लागे जस्तै भगवानमा आफ्नोपन भएपछि भक्तको मन स्वाभाविक नै भगवानमा लाग्छ, मन लगाउन पर्दैन । त्यसपछि खाँदा-पिउँदा, उठ्दा-सुत्दा, हिंड्दा-डुल्दा जस्ता सबै क्रियाहरुमा उसको (भक्तको) मनले भगवानको नै चिन्तन गर्छ, भगवानमा नै लागिरहन्छ ।
खालि भगवानको मात्रै हुने, आफ्नो व्यक्तिगत केही नरहेको व्यक्तिको साधन-भजन, जप-कीर्तन, श्रावण-मनन सबै पारमार्थिक क्रियाहरु, खानु-पिउनु, हिंडनु-डुल्नु, सुत्नु-उठ्नु आदि सबै शारीरिक क्रियाहरु र खेती-व्यापार, नोकरी आदि जीविका सम्बन्धी क्रियाहरु भजन हुन्छन् ।
अनन्य-भक्तको भजनको स्वरूप भगवानले एघारौँ अध्यायको पचपन्नौं श्लोकमा वताउनु भएको छ, त्यो भक्त मेरो प्रसन्नताकोलागि सबै कर्म गर्छ, सँधै मेरै परायण रहन्छ, खालि मेरो नै भक्त छ, संसारको भक्त छैन, संसारको आसक्तिलाई सर्वथा छोडिदिन्छ र सम्पूर्ण प्राणीहरुसँग वैरभावदेखि रहित हुन्छ ।
'स मे युक्ततमो मतः' -- संसारदेखि विमुख भएर आफ्नो उद्धार गर्नमा लागेका सबै साधक 'योगी' हुन् । सगुण-साकारको अर्थात् व्यापकरूपले सबैमा परिपूर्ण परमात्माको शरण लिने सबै 'युक्ततर' हुन् । परन्तु म सगुण भगवानको नै शरण पर्नेहरु मेरो मान्यतामा 'युक्ततम' हुन् ।
कर्मयोग, ज्ञानयोग, भक्तियोग सबै योग आएपछि साधक युक्ततम हुन्छ । श्रद्धा-विश्वासपूर्वक भगवानमा तल्लीन भएको मनले भजन गर्दा सबै योग आउँछन् । कारण, भगवान महायोगेश्वर हुनुहुन्छ, सम्पूर्ण योगहरुको महान ईश्वर हुनुहुन्छ भने महयोगेश्वरको शरण परेपछि शरणागतको कुन चाहिं योग वांकी रहला ? ऊ (शरणागत) त सम्पूर्ण योगहरुसँग युक्त हुन्छ । यसैले भगवान उसलाई युक्ततम भन्नुहुन्छ ।
युक्ततम भक्त कहिले योगभ्रष्ट हुनै सक्तैन । किनकि उसको मनले भगवान छोडदैन भगवान पनि उसलाई छोड्न सक्नुहुन्न । अन्तसमयमा ऊ पीडा बेहोशीले गर्दा भगवानलाई सम्झन नसके पनि भगवान उसलाई सम्झनु हुन्छ । अतः त्यो योगभ्रष्ट हुन नै कसरी सक्छ र ?
तात्पर्य, यो संसारसँग सर्वथा विमुख भएपछि भगवानको नै परायण भएको, आफ्नो बलको, उद्योगको, साधनको सहारा र विश्वासको अभिमानको नभएको भक्तलाई भगवान योगभ्रष्ट हुन दिनुहुन्न; किनकि ऊ (त्यो भक्त) भगवानमा नै निर्भर हुन्छ । अन्तःकरणमा संसारको महत्व हुने तथा आफ्नो पुरुषार्थको सहारा, विश्वास र अभिमान भएको व्यक्तिलाई नै योगभ्रष्ट हुने सम्भावना रहन्छ । कारण, अन्तःकरणमा भोगहरुको महत्व भएपछि परमात्माको ध्यान गर्दा पनि मन संसारमा जान्छ । यसरी प्राण छोड्ने वेलामा मन संसारमा गयो भने ऊ योगभ्रष्ट हुन्छ । यदि वलको सहारा, विश्वास र अभिमान छैन भने मन संसारमा जाँदा पनि ऊ योगभ्रष्ट हुँदैन । किनकि यस्तो अवस्था आयो भने ऊ भगवानलाई पुकार्छ । अतः भगवानमा निर्भर यस्तो भक्तको चिन्तन भगवान स्वयं गर्नुहुन्छ, यसो हुँदा ऊ योगभ्रष्ट हुँदैन, भगवान नै प्राप्त गर्छ ।
यहाँ भक्तियोगलाई सर्वश्रेष्ठ वताउनाले यो सिद्ध हुन्छ, अरु योगीहरुको पूर्णतामा केही न केही कमी रहने होला । संसारको-विच्छेद भएपछि सबै योगीहरु बन्धनवाट सर्वथा मुक्त हुन्छन्, निर्विकार हुन्छन् र परम सुख, परम शान्ति, परम आनन्दको अनुभव गर्छन् -- यो दृष्टिले कसैको पूर्णतामा कुनै कमी रहँदैन । परन्तु अन्तरात्माले भगवानमा लाग्ने व्यक्ति भगवानसँग आफ्नोपन गर्छ, त्यो व्यक्तिमा भगवत्प्रेम प्रकट हुन्छ । त्यो प्रेम प्रतिक्षण वर्धमान छ तथा सापेक्ष वृद्धि, क्षति र पूर्तिदेखि रहित छ । यस्तो प्रेम प्रकट हुँदा नै भगवानले उसलाई सर्वश्रेष्ठ मान्नुभएको हो ।
पाँचौं अध्यायको आरम्भमा अर्जुनले सोधे -- सांख्ययोग र योग -- यी दुईमा श्रेष्ठ कुन चाहिं हो ? भगवानले अर्जुनको प्रश्न अनुसार त्यहाँ कर्मयोगलाई श्रेष्ठ वताउनु भयो । परन्तु अर्जुनलाई कुन चाहिं योग श्रेष्ठ हो भन्ने कुरा वताउनु भएन । त्यसपछि सांख्ययोग र कर्मयोगको साधना कसरी चल्छ भन्ने कुराको विवेचन गरेर छैठौं अध्यायको आरम्भमा कर्मयोगको विशेष महिमा भन्नुभो । (समता) कर्मयोगले पाइने योग ध्यानयोगले पनि पाउन सकिन्छ भन्ने कुरा लिएर ध्यानयोगको वर्णन गर्नुभयो भगवानले । ध्यानयोगमा मनको चंचलता वाधक हुन्छ भन्ने कुरालाई लिएर अर्जुनले प्रश्न गरे । यसको उत्तर भगवानले संक्षेपमा दिनुभयो । त्यसपछि अर्जुनले सोधे कि योगको साधन गर्ने व्यक्ति अन्तसमयमा योगदेखि विचलित भयो भने उसको के दशा हुन्छ ? यसको उत्तरमा भगवानले योगभ्रष्टको गतिको वर्णन गर्नुभयो र छयालिसौं श्लोकमा योगीको विशेष महिमा भनेर अर्जुनलाई योगी वन्न स्पष्टरूपले आज्ञा दिनुभयो । परन्तु मेरो मान्यतामा कुन चाहिं योग श्रेष्ठ हो भन्ने कुरा भगवानले यहाँसम्म स्पष्ट भन्नुभएको थिएन । अव यहाँ यो अन्तिमश्लोकमा भगवान आफ्नो मान्यताको कुरा आफ्नै तर्फवाट (अर्जुनले सोध्दै नसोधी) भन्नुहुन्छ, 'म त भक्तियोगीलाई नै श्रेष्ठ मान्छु' -- स मे युक्ततमो मतः।' तर यसरी स्पष्टरूपले भन्दा पनि अर्जुनले भगवानको कुरा पक्डन सकेनन् । यसैले अर्जुन आउँदै गरेको वारहौं अध्यायको आरम्भमा पुनः प्रश्न गर्छन्, हजुरको भक्ति गर्ने र अविनाशी निराकरको उपासना गर्नेहरुमा कुन चाहिं श्रेष्ठ छ ? त्यहाँ पनि यो अध्यायमा वताएको जस्तै भक्तियोगीलाई नै श्रेष्ठ वताउनु हुन्छ भगवान ।
