No. 238
श्लोक ४
हे
देहधारीहरुमा श्रेष्ठ अर्जुन ! क्षर भाव अर्थात् नाशवान् पदार्थ अधिभूत
हो, पुरुष अर्थात् हिरण्यगर्भ ब्रह्मा अधिदैव हो र यो देहमा (अन्तर्यामी
रुपले) म नै अधियज्ञ हुँ ।
'अधिभूतं
क्षरो भावः' -- पृथ्वी, जल, तेज वायु र आकाश -- यी पन्चमहाभूतहरुले वनेको
प्रतिक्षण परिवर्तनशील र नाशवान् सृष्टिलाई अधिभूत भन्छन् ।
पुरुषश्चाधिदैवतम्'
-- यहाँ 'अधिदैवतः' (अधिदैव) पद आदिपुरुष हिरण्यगर्भ ब्रह्माको वाचक हो ।
महासर्गको आदिमा भगवानको संकल्पले सब भन्दा पहिले ब्रह्माजी प्रकट हुनु
हुन्छ र फेरि उहाँ नै सर्गको आदिमा सबै सृष्टिको रचना गर्नुहुन्छ ।
'अधियज्ञोहमेवात्र
देहे देहभृताम्वर ' -- हे देहधारीहरुमा श्रेष्ठ अर्जुन ! यो देहमा अधियज्ञ
म नै हुँ अर्थात् यो मनुष्यशरीरमा अन्तर्यामीरूपले म नै छु । भगवानले
गीतामा 'हृदि सर्वस्य विष्ठितम्', 'सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्ट:', ईश्वर:
सर्वभूतानाम् हृद्देशेर्जुंन तिष्ठति' आदिमा आफूलाई अन्तर्यामीरुपले सबैको
हृदयमा विराजमान वताउनु भएको छ ।
'अहमेव
अत्र देहे' भन्नुको तात्पर्य हो, अरु योनिहरुमा त पूर्वकृत कर्महरुको भोग
हुन्छ, नयाँ कर्म हुँदैन, तर यो मनुष्यशरीरमा नयाँ कर्म पनि वन्छन् । ती
कर्महरुका प्रेरक भगवान हुनुहुन्छ । मनुष्यले राग-द्वेष गरेन भने उसका सबै
कर्म भगवानको प्रेरणा अनुसार शुद्ध हुन्छन् अर्थात् बन्धनकारक हुँदैनन् र
यदि मनुष्य राग-द्वेषको कारण भगवानको प्रेरणा अनुसार कर्म गर्दैन भने उसका
कर्म बन्धनकारक हुन्छन् । कारण, राग-द्वेष मनुष्यका महान् शत्रु हुन् ।
तात्पर्य, भगवानको प्रेरणाले निषिद्ध कर्म हुँदै हुँदैन । श्रुति र स्मृति
भगवानको आज्ञा हो । अतः भगवान श्रुति र स्मृति विरुद्ध प्रेरणा कसरी
गर्नुहुन्छ ? निषिद्ध-कर्म मनुष्य कामनाको वशीभूत भएर नै गर्छ । मनुष्य
कामनाको वशीभूत भएन भने ऊवाट स्वाभाविक नै विहित कर्म हुनेछन् । यही
कर्मलाई गीतामा सहज, स्वभावनियत कर्म नामले भनिएको छ ।
यहाँ
अर्जुनलाई 'देहभृताम्वर' भन्नुको तात्पर्य हो, 'यो देहमा परमात्मा
हुनुहुन्छ' भन्ने जान्ने मनुष्य नै देहाधारीहरुमा श्रेष्ठ हो । यस्तो ज्ञान
भएन भने पनि यस्तो मान्नु पर्छ, स्थूल, सूक्ष्म र कारणशरीरको कण-कणमा
परमात्मा हुनुहुन्छ र उहाँको अनुभव गर्नु नै मनुष्य-जन्मको खास ध्येय हो ।
यो ध्येयको सिद्धिकोलागि परमात्मा को आज्ञा अनुसार नै काम गर्ने हो ।
ब्रह्म,
अध्यात्म, कर्म, अधिभूत, अधिदैव र अधियज्ञको कुरा बुझ्न जलको दृष्टान्त
दिइन्छ । आकाश सफा हुँदा सूर्य र हाम्रो वीचमा कुनै पदार्थ देखिएन भने पनि
वास्तवमा त्यहाँ परमाणुरूपले जल तत्व रहन्छ । त्यही जल-तत्व वाफ वन्छ र
वाफको वशीभूत भएर वाद ल वन्छ । वादलमा भएका जल कणहरु मिलेर थोपाहरु वन्छन् ।
ती थोपाहरुमा चिसोको संयोगले घनता आउँदा तिनै थोपाहरु वरफ वन्छन् --
वरफ जल तत्वको स्थूल रुप हो । यसै गरी निर्गुण-निराकार ब्रह्म परमात्माको
जल-तत्व हो, 'अधियज्ञ' (व्यापक विष्णु) वाफरूपले जल हो; 'अधिदैव'
(हिरण्यगर्भ ब्रह्मा) वादलरूपले जल हो, 'अध्यात्म' (अनन्त जीव) थोपा रूपले
जल हुन्, 'कर्म' (सृष्टि-रचनारूप कर्म) वर्षाको क्रिया हो र 'अधिभूत (समस्त
भौतिक सृष्टि) वरफरूपले जल हुन् ।
यो
वर्णनको तात्पर्य, यौटै जल परमाणु, वाफ, वादल, वर्षाको क्रिया, थोपाहरु र
वरफका भिन्न-भिन्न देखिए पनि वास्तवमा एउटा नै हुन् । यसै गरी यौटै
परमात्मतत्व ब्रह्म, अध्यात्म, कर्म, अधिभूत, अधिदैव र अधियज्ञको रूपमा
भिन्न-भिन्न प्रतीत हुँदा पनि तत्वतः एउटा नै हुन् । यसैलाई सातौँ अध्यायमा
'समग्रम्' र 'वासुदेवः सर्वम्' भनिएको छ ।
तात्विक
दृष्टिले सबै वासुदेव नै हो । यसमा पनि विवेक दृष्टिले हेर्दा,
शरीर-शरीरी, प्रकृति-पुरुष -- यसरी दुई भेद हुन्छन् । उपासनाको दृष्टिले
हेर्दा उपास्य (परमात्मा), उपासक (जीव) र त्याज्य (प्रकृतिको कार्य-संसार)
-- यी तीन भेद हुन्छन् । यी तीनैलाई बुझ्न यहाँ यिनीहरुको छ भेद गरिएका
हुन् ।
परमत्माका दुई भेद -- ब्रह्म (निर्गुण) र अधियज्ञ (सगुण)
जीवका दुई भेद -- अध्यात्म (सामान्य वद्ध जीव) र अधिदैव (कारक, मुक्त पुरुष) ।
संसारका दुई भेद -- कर्म (परिवर्तनको पुञ्ज) र अधिभूत (पदार्थ)
संसारभरी
परमात्मा व्याप्त हुनुहुन्छ -- 'मया ततमिदम् सर्वम्', 'येन सर्वमिदं
ततम्'; सबै परमात्मा नै हुनुहुन्छ -- 'वसुदेवः सर्वम्'; सबै संसार
परमात्माको हो -- 'अहं हि सर्वयज्ञानाम् भोक्ता च प्रभुरेव च', 'भोक्तारं
यज्ञतपसाम् सर्वलोक महेश्वरम्' -- यसरी गीतामा भगवानका तरह तरहका वचनहरु
आउँछन् । यी सबैको सामन्जस्य कसरी गर्ने ? सबैको संगति कसरी वस्ने ? यसमा
विचार गरिन्छ ।
संसारमा
परमात्मप्राप्तिकोलागि आफ्नो कल्याणकोलागि साधना गर्ने सबै साधक संसारवाट
छुट्न र परमात्मा पाउन चाहन्छन् । कारण, संसारसँग सम्बन्ध राख्दा सँधै रहने
शान्ति र सुख मिल्न सक्तैन, उल्टो अशान्ति र दुःख नै पाइरहिन्छ -- यस्तो
सबै मनुष्यको प्रत्यक्ष अनुभव छ । परमात्मा अनन्त आनन्दको स्वरूप
हुनुहुन्छ, त्यहाँ दुःखको लेश पनि छैन -- यस्तो शास्त्रहरूको कथन छ र
सन्तहरुको अनुभव छ ।
अव
विचार गर्नु पर्यो, साधकलाई संसार र प्रत्यक्षरूपले देखिन्छ र परमात्मालाई
ऊ मान्छ मात्रै, किनकि परमात्मा प्रत्यक्ष देखिनु हुन्न । शास्त्र र सन्त
भन्छन् कि 'संसारमा परमात्मा हुनुहुन्छ र परमात्मामा संसार छ' भन्ने मानेर
साधन गर्छ । त्यो साधनामा संसारको मुख्यता रहुन्जेल परमात्माको मान्यता गौण
रहन्छ । साधन गर्दा गर्दा जति-जति परमात्माको धारणा (मान्यता) मुख्य हुँदै
जान्छ, त्यति त्यति संसारको धारणा (मान्यता) गौण हुँदै जान्छ | परमात्माको
धारणा पूर्णतया मुख्य भएपछि साधकलाई यो स्पष्ट देखिन थाल्छ, संसार पहिले
थिएन र पछि पनि रहने छैन तथा वर्तमानमा 'छ' रूपले देखिएको संसार पनि
प्रतिक्षण अभावमा गइरहेछ । संसार नहुँदा पनि परमात्मा हुनुहुन्थ्यो, संसार
नरहेपछि पनि परमात्मा रहनुहुनेछ र वर्तमानमा संसार प्रतिक्षण अभावमा
गइरहँदा पनि परमात्मा जस्ता-को-तस्तो विद्यमान हुनुहुन्छ । तात्पर्य,
संसारको सँधै अभाव छ र परमात्माको सँधै भाव छ । यसरी संसारको स्वतन्त्र
सत्ताको अभाव भएपछि सत्यस्वरूपले 'सबै परमात्मा नै हुनुहुन्छ' भन्ने
वास्तविक अनुभव हुन्छ । यसो भएपछि साधक सिद्ध हुन्छ । कारण, संसारमा
परमात्मा हुनुहुन्छ र परमात्मामा संसार छ' भन्ने मान्यता संसारको सत्ता
मान्दा नै हुन्थ्यो र संसारको सत्ता साधकको रागले गर्दा नै देखिन्थ्यो
।तत्वतः सबै परमात्मा नै हो ।
