इन्द्रिय-इन्द्रियको
अर्थमा (प्रत्येक इन्द्रियको प्रत्येक विषयमा) व्यक्तिको राग र द्वेष
व्यवस्थाले नै अनुकूलता र प्रतिकूलतालाई लिएर रहन्छ । मनुष्यले ती दुईको
वशमा पर्नु हुन्न; किनकि ती दुई नै मनुष्यको पारमार्थिक मार्गमा बिघ्न
पार्ने शत्रु हुन् ।
प्रत्येक इन्द्रिय (कान, छाला, आँखा, रसना
(जीव्रो) र प्राण)का प्रत्येक विषय (शब्द, स्पर्श, रुप, रस र गन्ध) मा
अनुकूलता प्रतिकूलताको मान्यतावाट मनुष्यको राग द्वेष हुन्छ । कुनै
इन्द्रियको विषयमा अनुकूलताको भाव छ भने त्यो व्यक्तिको त्यो विषयमा
'राग' हुन्छ र प्रतिकूलताको भाव छ भने त्यो विषयमा द्वेष हुन्छ ।
खासै हेर्ने हो भने राग-द्वेष इन्द्रियको
विषयमा रहँदैनन् । राग-द्वेष त हाम्रो आफ्नो अनुकूलता र प्रतिकूलताको
भावमा रहन्छन्, अर्थात्, सबै विषय आफ्नो अनुकूलता या प्रतिकूलताको भावले
राम्रा अथवा नराम्रा लाग्छन् । अर्को शब्दमा, हामी विषयमा आफ्नो अनुकूल या
प्रतिकूल भाव गरेर, तिनलाई राम्रो अथवा नराम्रो मानेर राग-द्वेष गर्छौं ।
यसैले भगवानले राग-द्वेषलाई प्रत्येक इन्द्रियको प्रत्येक विषयमा रहने
भन्नुभएको छ ।
वास्तवमा,
राग-द्वेष मानिएको 'अहम्' (म-पना)मा रहन्छ । शरीरसँग मानिएको सम्बन्धलाई
नै 'अहम्' भनिन्छ । शरीरसँग मानिएको सम्बन्ध रहुन्जेल राग-द्वेष रहन्छ, र
ती राग-द्वेष बुद्धि, मन, इन्द्रियहरु र इन्द्रियहरुका विषयमा देखिन्छ ।
राग-द्वेषको स्थूल रुप नै काम र क्रोध हो । यही अध्यायको अर्को प्रसंगमा
भगवान भन्नुहुन्छ, यो 'काम ' इन्द्रियहरु, मन र बुद्धिमा रहन्छ । विषयहरु
जस्तो इन्द्रियहरू, मन र बुद्धिमा 'काम' देखिनुको कारण नै भगवानले यिनलाई
(इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि) कामको निवास हुने स्थान वताउनु भएको हो ।
विषयहरुमा राग-द्वेषको प्रतीति मात्र भए जस्तै इन्द्रियहरु, मन, बुद्धिमा
पनि राग-द्वेषको प्रतीति मात्र हुन्छ । यी इन्द्रियहरु, मन र बुद्धि त्
केवल कर्म गर्ने करण (औजार) हुन् । यिनमा काम-क्रोध अथवा राग-द्वेष नै कहाँ
हुन्छन् र ?
यही सन्दर्भमा भगवान हामीलाई आश्वस्त
पार्नुहुन्छ, राग-द्वेषको वृत्ति उत्पन्न भएपछि हामीले साधन र साध्यवाट
कहिले निराश हुनु हुँदैन, वरु राग-द्वेषको वृत्तिको वशीभूत भएर हामीले त्यो
राग-द्वेषलाई कुनै कार्यमा प्रवृत्त अथवा निवृत्त हुन दिनु हुन्न ।
कर्ममा हाम्रो प्रवृत्ति अथवा निवृत्ति शास्त्र अनुसार हुनुपर्छ । यदि
राग-द्वेष लिएर नै कर्ममा हाम्रो प्रवृत्ति या निवृत्ति हुन्छ भने हामी
राग-द्वेषको वशमा छौं । रागपूर्वक प्रवृत्ति या निवृत्ति हुँदा राग पुष्ट
हुन्छ, र द्वेषपूर्वक प्रवृत्ति या निवृत्ति हुँदा 'द्वेष' पुष्ट हुन्छ ।
यसरी राग-द्वेष पुष्ट भएको फलस्वरूप व्यक्तिको (हाम्रो) पतन नै हुन्छ ।
साधकले संसारको काम छोडेर भगवानमा लाग्दा
उसमा संसारका अनेक राम्रा र नराम्रा स्फूरणाहरु उत्पन्न हुन्छन् । यसो
हुँदा ऊ आत्तिन्छ । यहाँ भगवान साधकलाई भन्नुहुन्छ, 'तिमीले यी
स्फूरणाहरुदेखि डराउनु हुँदैन ।' किनकि यी स्फूरणाहरुको वास्तवमा सत्ता नै
छैन । किनकि यिनीहरुको उत्पत्ति हुन्छ । यो सिद्धान्त नै हो, उत्पत्ति भएको
वस्तुको नाश अवश्य हुन्छ । साँच्चै विचार गर्दा, स्फूरणा आइरहेका हैनन्,
गइरहेका छन् । किनभने, संसारको काम गर्दा मौका नपाएकाले ती स्फूरणाहरु
दविइरहन्छन् । हामीलाइ संसारको कामवाट फुर्सत हुने वित्तिकै पुराना
संस्कारहरु स्फूरणाको रूपमा वाहिर आउँछन् । अतः साधकले यी राम्रा, नराम्रा
स्फूरणाहरुसँग पनि राग-द्वेष गर्नु हुन्न, सावधानीसँग यिनीहरुको उपेक्षा
गर्नुपर्छ । यही किसिमले उसले पदार्थ, व्यक्ति, विषय आदिमा पनि राग-द्वेष
गर्नुहुन्न ।
राग-द्वेषको वशमा परेर कर्म गर्यो भने
राग-द्वेष पुष्ट हुन्छन् र अशुद्ध प्रकृति (स्वभाव)को रूप लिन्छ । प्रकृति
अशुद्ध भएपछि प्रकृतिको अधीनता रहन्छ । यस्तो अशुद्ध प्रकृतिको अधीनतावाट
हुने कर्मले व्यक्तिलाई बाँध्छन् । यही प्रसंगमा भगवान हामीलाई भन्नुहुन्छ,
'साधकले मेरो मत अनुसार कर्म गरे उसले रागद्वेषलाई सजिलैसंग हटाउन सक्छ
अर्थात् साधकले सम्पूर्ण कर्महरु र आफूलाई पनि भगवदर्पण गरिदिनु र यस्तो
मान्नु, 'कर्म मेरोलागि होइन, खालि भगवानकोलागि हो । जसवाट कर्महरु
हुन्छन्, ती शरीर, इन्द्रियहरु, मन, पनि भगवानका नै हुन्; र म पनि भगवानको
नै हुँ ।' यसरी निष्काम, निर्मम, र निःसन्ताप भएर कर्तव्य-कर्म गरे
राग-द्वेष हट्छन् । यस्तो प्रकारले भगवानको मत अर्थात् सिद्धान्त ध्यानमा
राखेर कुनै कार्यमा प्रवृत्त या निवृत्त हुनुपर्छ ।
सम्पूर्ण सृष्टि प्रकृतिको कार्य हो र
शरीर प्रकृतिको एक अंश हो । शरीरप्रति हाम्रो ममता रहुन्जेल राग-द्वेष
रहन्छ हामीमा अर्थात् हामीहरु रुचि अथवा अरूचिपूर्वक वस्तुहरु लिने र
छोड्ने गरिरहन्छौं । यो रुचि-अरुचि नै राग-द्वेषको सूक्ष्म रुप हो ।
रागद्वेषपूर्वक प्रवृत्ति या निवृत्ति हुँदा राग-द्वेष वलिया हुन्छन्, तर
शास्त्रलाई आफ्नो अगाडि राखेर कुनै कर्ममा प्रवृत्ति या निवृत्ति भयो भने
राग-द्वेष हट्छन् । किनकि शास्त्र अनुसार कर्म गर्दा आफ्नो रुचि या
अरुचिको मुख्यता रहँदैन । जीवन्मुक्त महापुरुष पनि शास्त्र-मर्यादालाई नै
आदर गर्छन् । अतः हामीले सम्पूर्ण कर्म शास्त्रको आज्ञा अनुसार नै
गर्नुपर्छ ।
राग-द्वेषदेखि सर्वथा रहित
महापुरुषको अन्तःकरण अत्यन्त शुद्ध र निर्मल भएको हुँदा उसमा स्वतः
वेदहरुको अर्थ प्रकट हुन्छ । उसको अन्तःकरणमा आएका कुराहरु शास्त्र अनुकूल
नै हुन्छन् । उसवाट हुने सबै क्रियाहरु निषिद्ध हुँदै हुँदैनन् । उसको
स्वभाव नै स्वतः शास्त्र अनुसार वन्छ । यही कारणले यस्ता महापुरुषका आचरण र
वचन अरु मनुष्यहरुकोलागि आदर्श हुन्छ । त्यस्ता महापुरुषका आचरण र वचन
अनुसार चल्यो भने पनि साधकको राग-द्वेष हट्छ ।
कसैको यस्तो विचार पनि हुन्छ,
राग-द्वेष अन्तःकरणको धर्म हो; त्यसैले यिनलाई हटाउन सकिंदैन । तर यो कुरा
होइन । वास्तवमा राग-द्वेष अन्तःकरणका विकार हुन्, धर्म होइनन् । यदि
राग-द्वेष अन्तःकरणका धर्म हुँदा हुन् त अन्तःकरण जाग्रत रहँदा राग-द्वेष
पनि रहनुपर्ने अर्थात् राग-द्वेषको प्रतीति सँधै हुनुपर्ने । तर
राग-द्वेषको प्रतीति सँधै नभएर कहिले काहिं मात्रै हुन्छ । साधन गरेपछि
राग-द्वेष विस्तारै कम पनि हुन्छन् । कम हुने वस्तु मेटिइन्छ । त्यसैले यो
मान्नुपर्छ, राग-द्वेष अन्तःकरणका धर्म होइनन् । भगवानले पनि राग-द्वेषलाई
मनमा रहने भन्नुभएको छ, अर्थात्, यी मनमा आउने भएकाले सँधै रहिरहने होइनन् ।
अझ भगवानले त राग-द्वेषलाई विकार पनि भन्नुभएको छ ।
प्रकृति जड र पुरुष (चेतन) -- दुवै
छुट्टा छुट्टै छन् । यी दुइको विवेक स्वतः सिद्ध छ । पुरुष यो विवेकलाई
महत्व नदिएर प्रकृतिजन्य शरीरसँग एकता गर्छ र आफूलाई एकदेशीय मान्छ । यो
जड-चेतनको तादात्म्यलाई नै 'अहम्' (म) भनिन्छ, र यही 'अहम्'मा राग-द्वेष
हुन्छ र राग-द्वेषले अहम् ता पुष्ट हुन्छ । यही राग-द्वेष बुद्धिमा प्रतीत
हुन्छ, जसले गर्दा मनलाई अनुकूल कुराहरु प्रिय र मनलाई प्रतिकूल कुराहरु
अप्रिय लाग्छन् । त्यसपछि यही राग-द्वेष इन्द्रियहरुमा देखिन्छन्, जसले
गर्दा इन्द्रियहरुलाइ अनुकूल विषय प्रिय र प्रतिकूल विषय अप्रिय लाग्छन् ।
यही राग-द्वेष इन्द्रियहरुका विषयहरुमा (शब्द, स्पर्श, रुप, रस, गन्ध)
आफ्नो अनुकूल र प्रतिकूल भावनालाई लिएर प्रतीत हुन्छन् । त्यसपछि जड-चेतनको
ग्रन्थिरूप अहंता (म-पना) मेटिएपछि राग-द्वेषको सर्वथा अभाव हुन्छ; किनकि
'अहंता'मा नै राग-द्वेष टिकेको हुन्छ ।
म सेवक हुँ, म जिज्ञासु हुँ, म भक्त
हुँ -- यी सेवक, जिज्ञासु र भक्त जेमा रहन्छन्, त्यही 'म'मा राग-द्वेष पनि
रहन्छन् । राग-द्वेष न केवल जडमा रहन्छन्, न केवल चेतनमा, यिनीहरु
जड-चेतनको मानिएको सम्बन्धमा रहन्छन् । जड-चेतनको मानिएको सम्बन्धमा रहे
पनि यी मुख्यतया जडमा रहन्छन् । जड-चेतनको तादात्म्यमा जडको आकर्षण जड
अंशमा नै रहन्छ, तर तादात्म्य भएकोले त्यो आकर्षण चेतनमा देखिन्छ । जडको
आकर्षण नै राग हो । अतः शरीर (जड)लाई नै आफ्नो स्वरूप मान्ने साधकलाई
राग-द्वेष हटाउन गाहारो हुन्छ । तर चेतन-स्वरूपतिर दृष्टि रहँदा साधकलाई
राग-द्वेष हटाउन गाहारो लाग्दैन । किनकि राग-द्वेष स्वतःसिद्ध छैन, खालि
जड(असत्)को सम्बन्धवाट उत्पन्न हुने हुन् ।
सत्संग, भजन, ध्यानमा 'राग' भए
संसारसँग द्वेष हुन्छ । तर 'प्रेम' भए संसारसँग द्वेष हुँदैन, वरु संसारको
उपेक्षा (विमुखता) हुन्छ । संसारको कुनै वस्तुमा राग भएपछि अर्को विषयमा
द्वेष हुन्छ, तर भगवानमा प्रेम भएपछि संसारसँग वैराग्य हुन्छ । वैराग्य
भएपछि संसारसँग सुख लिने भावना समाप्त हुन्छ र संसारको सेवा स्वतः हुन्छ ।
यसवाट शरीर, इन्द्रीयहरू, मन र बुद्धि सँगसँगै 'अहम्' पनि स्वतः संसारको
सेवामा लाग्छ । परिणामस्वरूप शरीर आदिसँग पनि सम्बन्ध विच्छेद भएपछि अहम्
मा रहने राग-द्वेष सर्वथा नष्ट हुन्छ ।
मनुष्यका क्रियाहरु स्वभाव अथवा
सिद्धान्तलाई लिएर हुन्छन् । केवल आध्यात्मिक उन्नतिकोलागि कर्म गर्नु
सिद्धान्तलाई लिएर कर्म गर्नु हो । स्वभाव दुई किसिमका हुन्छन् -- (१)
रागद्वेषरहित (शुद्ध) र (२) राग-द्वेषयुक्त (अशुद्ध) । स्वभाव एकदमै मेट्न त
सकिंदैन, तर त्यो स्वभावलाई शुद्ध वनाउन अर्थात् रागद्वेषरहित वनाउन
सकिन्छ । हाम्रा स्वाभाविक कर्मको प्रवाह त मेट्न सकिंदैन, तर त्यो
प्रवाहलाई वदल्न सकिन्छ, अर्थात् त्यो कर्मलाई राग-द्वेषरहित वनाउन सकिन्छ
। गीताको मार्मिक सिद्धान्त नै यही हो । रागद्वेष अनुसार हुने जति
क्रियाहरुमा प्रवृत्ति र निवृत्ति भन्दा पनि राग-द्वेष नै वाधक हुन् । यही
कारण भगवानले राग-द्वेषको त्यागीलाई नै सच्चा त्यागी भन्नुभएको हो ।
हामीहरु धेरै जसालाई राग-द्वेषतिर ध्यान नगएकोले
हाम्रो प्रवृत्ति र निवृत्ति पनि राग-द्वेषपूर्वक हुन्छ । त्यसैले
राग-द्वेषरहित हुन हामीले सिद्धान्तलाई आफ्नो विचारमा राखेर नै सबै
कर्महरु गर्नुपर्छ । त्यसपछि हाम्रो स्वभाव स्वतः सिद्धान्त अनुरूप र शुद्ध
हुनेछ ।
राग- द्वेषयुक्त
स्फूरणाहरु उत्पन्न भएपछि ती स्फूरणा अनुसार कर्म गर्दा राग-द्वेष पुष्ट
हुन्छन् र ती स्फूरणा अनुसार कर्म नगरेर सिद्धान्त अनुसार कर्म गरे
राग-द्वेष मेटिन्छन् ।
मनको शुभ अथवा
अशुभ स्फूरणामा राग-द्वेष हुनु हुँदैन । हामीले आफ्नो मनमा हुने
स्फूरणाहरुलाई स्वयंमा नमानेर ती स्फूरणाहरुसँग कुनै पनि सम्बन्ध नाजोड़ने,
ती स्फूरणालाई समर्थन पनि नगर्ने, विरोध पनि नगर्ने।
यदि हामी आफूलाई
राग-द्वेषको निवारण गर्न असमर्थ ठान्छौं भने हामीले सर्वसमर्थ परम प्रभुको
शरणमा जानुपर्छ । त्यसो गरे प्रभुको कृपाले राग-द्वेष हट्न सक्छ र परम
शान्ति प्राप्त हुन्छ। मानिएको 'अहं' सहित शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि,
प्राण र संसारिक पदार्थहरु सबै भगवानका नै हुन् भन्ने मान्नु नै भगवानको
शरण हुनु हो । त्यसपछि भगवानको प्रसन्नताकोलागि, भगवानवाट प्राप्त भएको
सामग्रीले भगवानका नै सन्तानको सेवा गरिदिने हो र त्यो सेवाको वदलामा
आफूले केही नचाहने हो ।
निष्कामभावपूर्वक
हुने संसारको सेवा नै राग-द्वेष हटाउने उत्तम उपाय हो । हाम्रो स्थूल,
सूक्ष्म र कारण शरीरदेखि लिएर मानिएको 'अहं'सम्मको सम्पूर्ण वस्तु संसारको
सेवामा लगाइदिने हो । किनकि यी सबै पदार्थ संसारका नै हुन्, संसारदेखि
अभिन्न हुन् । यी पदार्थहरुलाई संसारदेखि छुट्टै (आफ्नो) मान्नु नै बन्धन
हो । स्थूल-शरीरका क्रियाहरु र पदार्थहरुको सुख, सूक्ष्म शरीरका चिन्तनको
सुख र कारण शरीरको स्थिरताको सुख हामीले लिनु हुँदैन । वास्तवमा मनुष्य
शरीर आफ्नो सुखकोलागि हुँदै होइन ।
अर्को कुरा,
हाम्रो शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, पदार्थ आदिवाट जुन संसारको सेवा
हुन्छ, ती सबै पदार्थ पनि संसारका नै अंश हुन् ।संसार त हाम्रो होइन भने
संसारको अंश आफ्नो कसरी हुन सक्छ ? यी शरीर र पदार्थलाई आफ्नो मान्दा साँचो
सेवा हुन सक्तैन हामीवाट । किनकि यिनीहरुलाई आफ्नो मान्दा नै हामीमा ममता र
स्वार्थभाव उत्पन्न हुन्छ । त्यसैले संसारको पदार्थ संसारको नै मानेर
कर्मयोग हुनसक्छ ।
