20. संजयले भने

संजयले भने 

श्लोक २४ 

हे भरत वंशी राजन! निद्रविजयी अर्जुनले यस्तो भनेपछि अन्तर्यामी श्रीकृष्णले दुवै सेनाहरुको मध्यभागमा उत्तम रथ खडा गर्नुभयो । 

श्लोक २५ 

श्री भगवानले यस्तो ठाउँमा रथ राख्नुभयो, जहाँवाट अर्जुनले आफ्नो अगाडि पितामह भीष्म र द्रोणाचार्य तथा सम्पूर्ण राजाहरु देख्न सक्थे । श्रीभगवानले भन्नुभयो, 'हे पार्थ! यहाँ जम्मा भएका कुरुवंशीहरुलाई हेर ।'     

भगवान श्रीकृष्णलाई अर्जुनले सेनाको वीचमा रथ रोक्ने आज्ञा दिए । यहाँ नै उनमा भएको महारथी पदको अभिमान प्रतीत हुन्छ । भगवानले पाण्डवहरुलाई कृपा गरेर अस्त्र-शास्त्र विनाको आफूलाई महाभारतको युद्धमा समर्पित गर्नु भएको थियो । खास भगवानको अवतारको उद्देश्य पनि साधुको रक्षा गर्ने, दुष्टको विनाश गर्ने र धर्मको संस्थापन गर्ने नै हो । तर, यहाँ अर्जुनलाई कता कतावाट के के भैदियो । उनले भगवानलाई सामान्य सारथि माने, त्यही अनुरुप उनको भगवान प्रति यस्तो वर्ताव भयो ।  

भगवानलाई यस्तो आज्ञा दिनु भन्दा पहिले अर्जुनलाई कौरवहरु प्रति द्वेष भाव थियो । त्यही कारण उनले रथलाई सेनाहरुको वीचमा आफ्नो रथ रोक्न लगाए, आफू को कोसँग युद्ध गर्नु पर्ने हो भनेर । वास्तवमा, अर्जुन जस्तो महारथीलाई केही समय अघिदेखि नै यो कुराको ज्ञान भैसकेको थियो । तर द्वेष भावले गर्दा उनलाई यो तथ्यको विस्मृति भयो ।   

श्लोक २६ 

त्यसपछि पृथानन्दन अर्जुनले ती दुवै सेनाहरूमा स्थित पिताहरु (वाजेहरुलाई), पितामहहरु (बराजुहरुलाई), गुरुहरुलाई, मामाहरुलाई, भाइहरुलाई, छोराहरुलाई, नातीहरुलाई तथा मित्रहरुलाई, ससुराहरुलाई र सुहृदहरुलाई (यो शब्दले साथी भन्ने मात्रै नबुझाई आफ्नो दुःखसुखमा साथ दिने व्यक्ति बुझाउँछ) पनि देखे ।        

श्लोक २७ 

आफ्ना आफ्ना ठाउँमा वसेका ती सम्पूर्ण वन्धुवान्धवहरुलाई देखेर ती कुन्तिनन्दन अर्जुन अत्यन्त डराएर विलौना गर्दै भन्नथाले ।

अर्जुनले भने 

श्लोक २८ 

हे कृष्ण! युद्ध गर्ने इच्छा भएका यी कुटुम्ब-समुदायलाई आफ्नो उपस्थित देखेर

श्लोक २९ 

 मेरा अंगहरु अत्यन्त शिथिल भैरहेछन र मुख पनि सुकिरहेछ, तथा मेरो शरीर काँपिरहेछ र मेरा रौंहरू पनि ठाडा भइरहेछन ।     ।  

श्लोक ३० 

मेरो हातवाट गाण्डीव  धनुष खसिरहेछ र छाला पनि पोलिरहेछ। मेरो मन भ्रमित जस्तो भैरहेछ र मलाइ उभिन पनि गाह्रो भैरहेछ ।

श्लोक ३१  

हे केशव! मैले  लक्षणहरु विपरीत देखिरहेको छु, र युद्धमा स्वजनहरुलाई मारेर श्रेय (लाभ) पनि मैले देखिरहेको छैन ।    

श्लोक ३२

हे कृष्ण! म न त विजय चाहन्छु, न राज्य नै चाहन्छु, र न सुखहरु नै चाहन्छु । हे गोविन्द! हामीहरुलाई राज्यले के लाभ? अथवा वांचेर पनि के लाभ ?

केही क्षणअघि मात्रै कौरवहरुलाई 'धृतराष्ट्रका दुष्ट बुद्धि भएका छोराहरु' भनिरहेका अर्जुन कौरवलाइ देखेपछि तिनीहरुलाई 'स्वजन' भन्न थाले । अव उनका दलीलहरु युद्धको विपक्षमा हुन थाल्यो । हामीलाई आफ्नो अनुभववाट पनि थाहा छ, हामी आफ्ना वान्धवहरुको उनीहरुको पछाडि जति सुकै निन्दा गरे पनि उनीहरुको मुख देखेपछि हाम्रो मनको भाव नै फरक हुन्छ । यस्तै दशा भएको छ अर्जुनको । अर्को शब्दमा भन्नु पर्दा, राजा धृतराष्ट्रले पठाएको केही दिनअघिको पत्रले काम गर्न थालेको छ अर्जुनलाई ।      

श्लोक ३३ 

जसको लागि हामीलाई राज्य, भोग र सुखको इच्छा छ, तिनीहरु नै आफ्नो प्राणको र धनको पनि आशा त्यागेर युद्धमा उभिएका छन् । 

अर्जुनको यो भनाइवाट उनमा भएको कौटुम्बिक मोह स्पष्ट हुन्छ । केही अघिसम्म आफ्नो धनुर्वाण हातमा लिएर युद्ध गर्न तत्पर अर्जुनलाई एकाएक मोह भयो, सन्तहरुले अर्जुनको यो स्थितिलाई 'डिप्रेशन'को लक्षण भन्छन ।     

यी कथनहरुले महाभारतको युद्धको सबै जिम्मेवारी अर्जुन आफूले मात्रै लिन खोजे । तर, वास्तवमा त्यो कुरा होइन ।  अर्जुनको वालककालदेखि नै यो युद्धको वीज रोपिइसकिएको थियो, त्यसपछिका कतिपय घटनाहरुले त्यो वीजमा अन्कुरहरु लागेर युद्धरूपी वृक्ष झाँगिएको थियो । अथवा, परिस्थिति यस्तो वनिसकेको थियो, अर्जुन जुन ठाउँमा पुगिसकेका थिए, अर्जुन त्यहाँवाट  कुनै हालतमा फर्कन सक्तैनथे ।  यो युद्ध नहोस भनेर स्वयम् भगवानले पनि चाहनु भएको थियो । एकै कूलका दाजुभाइको व्यक्तिगत झगडाले युद्धको रुप लिन पुग्यो, कतिका जीवन खतम हुने थिए, कति नारीहरु विधवा हुने थिए, कति केटाकेटीहरु टुहुरा हुने थिए, यो भयावह स्थितिको अनुमान त पहिले नै भइसकेको थियो । त्यही कारण, भगवान श्रीकृष्ण आफैं शान्तिदूत बनी हस्तिनापुर गएर दुर्योधनलाई र धृतराष्ट्रलाइ सम्झाउनु पनि भएकै हो । तर, स्थिति आफ्नो हातवाट पर गएपछि नै यो युद्ध गर्नु परेको वाध्यता त पाण्डवले र भगवानले पनि महशूस गर्नु भएकै हो ।    

आजलाई यत्ति, अरु पछि ।

हजुरहरुको 

इन्दिरा 

 Song from Hajurma's cassette collection : https://dl.dropboxusercontent.com/u/65228724/Hajurmas%20Casatte%20Collection/2%20Sopna%20Sari%20Yo%20Jagatma.mp3

7.1. aajakal haami vedanta shrawan garna haamilai aavashyak

Dear Attaji

aajakal haami vedanta shrawan garna haamilai aavashyak shamaadi shatsampatti ko kura garirahechhaun.  yahi silsilamaa ahile samma vivek, vairagya, shamaadi shatsampatti madhye paanch sampattiko kura bhai sakyo.  aba yo sampattimaa pachhillo samaadhaan ko kura aaunchha.

samaadhaan hundaa manushya aafulai vedanta shrawan maatrai aafno jeevanko lakshya ho bhanera nischaya garchha.  lakshya nischit nahunjel haami yata uta laagirahanchhaun.  tyasaile, samaadhaanle haamilai eutaa thik vaato chhanne, chhanna sakne yogyata dinchha.  yahi yogyataa vaata haami jhan jhan aafno, aafulai hit garne, kuro ke ho bhanne kuroko vichar garna thaalchhaun.  haamile aafnolaagi garne sabhandaa thulo hit aafu ke ho, yahaan yo sansarmaa haami kina aaeko ho, ke gardaa haamilai param shanti prapta hunchha bhanne sochne kshyamata nai haamro aafno lakshya tira aghi vadhne upaaya ho.  

yo shamaadi shat sampatti pachhi haamilai mumukshyutako aavashyakata chha.  mumukshyata bhaneko mukta hune ichchha hunu ho.  mokshya bhaneko aafno vandhanvaata chhutkara hunu ho.  pahile sansartira maatrai laagunjel manushyalai aafu bandhanmaa pareko chhu bhanne thaha nai hundaina.  u je jati sukha subidha chha, yahi sansarmaa nai chha bhanne maanchha.  yahi karan u yahi sansarvaata nai sukha khojchha, kehi ver usalai sansarvaata mileko sukhale khusi paarchha, tara kehi ver pachhi nai usako tyo sukha haraaunchha. pheri u pahile jasto dukhi bhaera pheri arko sukha khojna thaalchha.  yahi sukha khojdai kshyanik sukha paaundai, tyo paaieko kshyanik sukhavaata kehi samaya ramaaundai, pheri kehi verpachhi nai haraaeko sukhako vaaremaa vilaap gardai usako jeevan vitchha, ek jeevan maatrai hoina, kati jeevan vitchha, tara usako sukhako khoj kahile pani samaapta hundaina.  yasto janma pachhi maran, maran pachhi janma gardaa gardai usale anek yoniharumaa anek janma linu parne hunchha.

yasto dukhavaata dherai aattie pachhi haami ava ke gari haamro dukha dekhi haamilai chhutkara milla bhanera yo dukha chhutaai dine kohi bhai die hunthyo vanera vichar garna thaalchhaun.  tara, pheri haami aafain thaha paaunchhaun, haamilai yo sansarko kohi manushyale, kehi vastule ra kunai ghatanale pani sukha dina sakdainan.  yo kura pakkaa pakki bhaepachhi haamilai kahile pani naash nahune sukha kasto holaa bhanne vichar aaunchha, tyasto sukha kasale garaai dela bhanne pani vichar aaunchha. haami tyasto maanchhe khojna thaalchhaun, jasale haamilai ananta sukha,   ananta ananda paauna madat garlaa bhanne haamilai laagchha.  tyaspachhi maatrai haamilai guruko jaroorat parchha.  yahi mumukshyutaale maatrai haamlai guruko khoji garaaunchha.  

aajako gyan yati nai ho.  aru pachhi.

Hajurko

Indira   

16.1 आजको विषय अर्जुनको विषादको वारेमा हुनेछ ।

आजको विषय अर्जुनको विषादको वारेमा हुनेछ । त्यो भन्दा पहिले युद्धको भूमिका नै जाउँ ।

महाभारतको युद्ध हुन लाग्यो । पाण्डव पक्षका र कौरव पक्षका सबै सेनाहरुको तयारी हुनलाग्यो । त्यही वखत कौरवतर्फवाट दुर्योधन भगवान श्रीकृष्णसंग युद्धकोलागि सहायता माग्न द्वारका गए । संयोगले त्यही वेला अर्जुन पनि  पाण्डवतर्फवाट मदत माग्न त्यहीं पुगे । भगवान त्यो वेला सुतिरहनुभएको थियो ।  दुर्योधन केही क्षण अगाडि  पुगेका हुनाले भगवानको शिरान तर्फको मेचमा वसे । अर्जुन केही क्षणपछि पुगेकोले उनी भगवानको पाउतिरको मेचमा वसे, भगवान कुन वेला उठ्नुहुन्छ भनेर । भगवान उठ्नुभयो । आँखा खोल्ने वित्तिकै उहाँको नजर अर्जुनमा पर्यो । उहाँले सोध्नुभयो, 'ओहो! अर्जुन, तिमी के कामले आयौ ?' तर दुर्योधनले आफू अर्जुनभन्दा अधि नै त्यहाँ पुगिसकेको कुरा भने भगवानलाई । भगवानले भन्नुभयो, 'दुर्योधन, तिमी पहिले आएको भए पनि मैले त पहिले अर्जुनलाई नै देखें, तिमीलाई पछि नै देखें । फेरि तिमी अर्जुन भन्दा जेठा छौ, त्यसैले तिमीहरु दुई जना जे भन्न आएको भए पनि पहिलो अवसर अर्जुनले नै पाउनुपर्छ ।' (अन्तर्यामी भगवानले अर्जुन र दुर्योधन द्वारका आउनुको कारण थाहा पाइसक्नुभएको थियो) ।  त्यसपछि ती दुवैले आफू आएको कारण भने । त्यसपछि भगवानले भन्नुभयो, 'यो युद्धमा म कुनै हतियार प्रयोग गर्दिन, तिमीहरु दुवै थरीलाई मवाट सहयोग चाहिएको छ । एकातिर एघार अक्षोहिणी सेना छ, अर्कोतिर कुनै अस्त्रशस्त्र प्रयोग नगर्ने म छु । त्यसमध्ये अर्जुनको छान्ने पालो पहिले छ ।' अर्जुनले एघार अक्षोहिणी सेना छोडेर नि:शस्त्र भगवानलाइ छाने । दुर्योधनलाइ भगवान चाहिएको पनि थिएन,  त्यसैले उनी एघार अक्षोहिणी सेना पाएर खुशी हुँदै हस्तिनापुर फर्के ।            

यो घटनाको तात्पर्य हजुरहरुलाई अवगत नै होला । एघार अक्षोहिणी सेना भनेको संसारका भोग पदार्थ र नि:शस्त्र भगवान भनेको भगवान नै हुनुभयो । अर्जुन भक्त थिए, भगवानमा समर्पित थिए । उनले भगवानको महिमा बुझेका थिए, वालखकालदेखि नै आफ्ना काका धृतराष्ट्रवाट पाएका सबै दुःखहरु सम्झेका थिए, ती दुःखहरु परेको वेलामा भगवान श्रीकृष्णले उनीहरुलाई गरेको कृपा पनि उनले विर्सेका थिएनन् । त्यसैले उनले भगवान नै मागे, त्यही अनुरूप जीवनरूपी युद्धमा सफल पनि भए, उता दुर्योधन भगवानमा भक्ति गर्दैनथे, खालि यही संसारका पदार्थले आफूलाई सुख दिन्छ भन्ने ठान्थे, त्यसैले उनलाई नि:शश्त्र भगवानको कुनै प्रयोजन नै देखिएन आफ्नो जीवनमा । यही कारण, उनी जीवनरूपी युद्धमा असफल भए, धेरै दुःख पाए, आफ्नो यस्तो अमूल्य जीवन यसै खेर फाले । यो प्रसंगले हामीलाई सुख र शान्तिमय जीवन विताउन के गर्नुपर्ने रहेछ भन्ने कुरा सिकाउँछ जस्तो लाग्छ । सन्तहरु भन्छन, महाभारतको इतिहासले  हाम्रो संस्कृतिमा आफ्नो स्थान त राखी नै हाल्छ, तर यो महाभारतको कथालाई खालि कथाको रूपमा मात्रै नलिई हाम्रो आफ्नो जीवनमा पनि परमात्माको कृपाको महत्त्व बुझ्नुपर्छ हामीले ।  

अहिलेलाई यत्ति । अरु पछि ।

हजुरहरुको 

इन्दिरा

19. अहिलेसम्म हामी गीताको पहिलो अध्यायको महाभारत युद्धको भूमिकामा नै छौं ।

अहिलेसम्म हामी गीताको  पहिलो अध्यायको महाभारत युद्धको भूमिकामा नै छौं । हालैसम्म प्रस्तुत विषयमध्ये यहाँ सबभन्दा मुख्य विषय दुर्योधनको शंका नै देखियो । हाम्रो आध्यात्मिक उन्नतिको, साथै व्यावहारिक उन्नतिको एक मात्र वाधा नै 'संशय' हो । भगवानले गीतामा भन्नुभएको छ, 'अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च   संशयात्मा विनश्यति', अर्थात् हाम्रो विनाशको कुनै कारण छ भने त्यो 'संशय' नै हो ।  संशयले व्यक्तिलाई कतै पनि चल्न दिंदैन । संशयले व्यक्तिलाई चंचल र अस्थिर पनि वनाउँछ । अझ  भगवान भन्नुहुन्छ, संशय गर्ने व्यक्तिको पतन हुन्छ । संशयात्मा मनुष्यकोलागि न त यो लोक (यो शब्दले शरीर पनि जनाउँछ) हितकारक छ, न परलोक हितकारक छ र न सुख नै छ । अर्को शब्दमा, संशयात्मा मनुष्यकोलागि यो लोक पनि, परलोक पनि दुःखै दुःखमय छ ।  संशयात्मा मनुष्यमा न त ज्ञान (विवेक) हुन्छ र न श्रद्धा नै हुन्छ अर्थात् जो न त आफू जान्दछ, न अरुको कुरो मान्दछ, त्यसको पतन हुन्छ । 

अहिले विभिन्न व्यक्तिवाट शंख फुकिने प्रसङ्ग चलिरहेको छ । 

श्लोक १६ 

कुन्तिपुत्र राजा युधिष्ठीरले अनंतविजय नामको शंख वजाए तथा नकुल र सहदेवले सुघोष र मणिपुष्पक नामक शंख वजाए ।    

श्लोक १७ 

हे राजन! श्रेष्ठ धनुष लिएका काशिराज र महारथी शिखण्डी तथा धृष्टद्युम्न  एवं राजा विराट र अजेय सात्यकि,

श्लोक १८ 

राजा द्रुपद र द्रौपदीका पाँचै पुत्रहरू तथा लामा हातहरू भएका सुभाद्रापुत्र अभिमन्यु सबैले सबैतिरवाट छुट्टा छुट्टै शंखहरु वजाए ।     

यो श्लोकमा 'अभिमन्यु'कोलागि 'महावाहु:' भन्ने शब्द प्रयोग भएको छ । महाबाहु शब्दले अत्यन्त पराक्रमी भन्ने बुझाउँछ । हात त सबैको हुन्छ, तर जसको हातवाट विलक्षण कामहरु हुन्छन, त्यस्तो व्यक्तिलाई महाबाहु भनिएकोछ गीतामा । गीताका अरु अरु ठाउँमा पनि यी  शब्दहरु प्रयोग भएका छन् ।  

श्लोक १९

पाण्डव सेनाको त्यस्तो भयङ्कर शब्दले आकाश र पृथ्वीलाई गुञ्जायमान गर्दै अन्यायपूर्वक राज्य हडप्ने दुर्योधन आदिको हृदयलाई  विदीर्ण गरिदियो, छिया छिया पारिदियो ।  

यो श्लोकले आसुरी सम्पत्तिका, अरुको राज्य हडप्ने शाशकहरुको मनस्थितिको उल्लेख भएको छ । अन्यायपूर्वक अरुको धन खोस्ने, अथवा खोस्न खोज्ने व्यक्तिलाई साना साना घटनाले पनि विचलित गराई रहेका हुन्छन । झन्, दुर्योधन आदिको त कुरा नै के गर्नु पर्यो र !

श्लोक २० 

यो श्लोकदेखि यो ग्रन्थले केही गति लिएको जस्तो लाग्छ ।

संजय भन्छन, हे महीपते धृतराष्ट्र! (यो शब्दले पनि 'अन्यायपूर्वक धन हडप्ने' भन्ने नै बुझाउँछ), अव शस्त्र चल्ने तयारी भइ नै रहेको छ । शंख फुकिसकियो, धनुषमा प्रत्यन्चा चढाउने वेला हुनै  लाग्यो ।त्यही वेला, अन्यायपूर्वक राज्य धारण गर्ने राजाहरुलाई र तिनीहरुका साथीहरुलाई व्यवस्थित रूपले आफ्नो अगाडि उभिई रहेको देखेर कपिध्वज (अथवा जसको रथको झण्डामा हनुमानजी हुनुहुन्थ्यो) पाण्डुका छोरा अर्जुनले आफ्नो गाण्डीव धनुष उठाए र अन्तर्यामी भगवान श्रीकृष्णसँग यो वचन भने ।       

यो श्लोकमा पनि दुर्योधनको निन्दा गरेको जस्तो लाग्छ, वेदव्यासजीले भनौं अथवा संजयले । अथवा, यो पनि इंगित भैरहेछ, यो महाभारतको युद्ध हुनुको एक मात्र कारण नै दुर्योधन अथवा धृतराष्ट्रवाट पाण्डवहरुको धन खोस्नु हो, पाण्डवहरुलाई 'घरवार विहीन' वनाउनु हो । गीताको अध्ययन गर्दा हामीलाई 'के गर्न हुने, के गर्न नहुने भन्ने कुराको बोध हुन्छ जस्तो लाग्छ मलाई । अर्थात् आध्यात्मिक ज्ञानले हामीलाई पाप कर्मवाट वचाउने रहेछ । 

शास्त्रमा आउँछ, व्यासजीले कति धेरै ग्रन्थले लेख्नु भयो । ती सबै ग्रन्थहरुको निचोड एउटा, खालि एउटा मात्रै हो, 'परोपकार पुण्याय पापाय परपीडनम' । अर्थ, 'पुण्य' भनेको नै परोपकार (अरुलाई सुख पुर्याउनु)  हो, 'पाप' भनेको नै अरुको हानि गर्नु, अरुलाई पीडा दिनु हो । झट्ट हेर्दा, यो कथन सजिलै जस्तो लाग्छ, तर, यसलाई साधन रूपमा लिने व्यक्तिकोलागि यो साधनको धेरै ठूलो महत्त्व देखिन्छ जस्तो लाग्छ मलाई ।        

अव हामी थाहा पाउँछौ, कस्तो समयमा 'अचानक' मोह भएछ अर्जुनलाई ।

अर्जुनले भने 

श्लोक २१, २२  

हे अच्युत! दुवै सेनाहरुको वीचमा मेरो रथलाई हजुर त्यो वेलासम्म रोकिरहनु होस् , जवसम्म म युद्धक्षेत्रमा उभिएका, युद्ध गर्न खोज्ने यी योद्धाहरुलाई हेरी नसकुं कि यो युद्धरूप उद्योगमा मलाई को कोसँग युद्ध गर्नुपर्छ ।   

यो श्लोकले अर्जुनको भित्र मनमा भएको 'द्वन्द'लाई  दर्शाउँछ । उनलाई युद्ध गर्नै परेको छ, तर स्वेच्छाले होइन, करले ।  

श्लोक २३ 

दुष्टबुद्धि दुर्योधनलाई युद्धमा खुशी पार्ने इच्छा गर्ने जुन राजाहरु यो सेनामा उत्ताउला भएर आएका छन्, तिनीहरुलाई म हेर्न चाहन्छु ।  

अहिले अर्जुनको स्थिति  केही अघिका श्लोकमा वर्णित दुर्योधनको मनोदशासँग एकदम मिल्दो जुल्दो छ । अर्जुनलाई पहिलेदेखि नै ज्ञान छ, दुर्योधनका पक्षमा को लड्दै छन् भनेर । तर, उनी त्यो कुरा नसम्झेर हो कि, केही विचलित भएर हो कि, यस्तो अनुरोध गर्दैछन भगवानसँग । महारथी अर्जुन र दुर्योधनको यस्तो मनोदशा वीच महाभारतको युद्ध हुन लागिरहेको छ ।   

यस्तै छन्, हजुर मेरा कुरा । अरु पछि ।

हजुरहरुको 

इन्दिरा 

Song from Hajurma's collection: https://dl.dropboxusercontent.com/u/65228724/Hajurmas%20Casatte%20Collection/02%20Yek%20Din%20Maile.mp3

18 मैले गीताको अध्ययन गरेर जे जानेको छु,

मैले गीताको अध्ययन गरेर जे जानेको छु, त्यो हजुरहरुलाई पनि शेयर गरिरहेकी छु । हजुरहरुलाई राम्रै लाग्ला भन्ने आशा छ । पहिलेको इमेलमा पहिलो अध्यायको ६ श्लोकसंमको व्याख्या भइसक्यो । यो अध्यायलाई  गीता शास्त्रको भूमिकाको रुपमा लिइन्छ । त्यसैले यसको व्याख्या धेरै हुँदैन जस्तो लाग्छ मलाई । आदि गुरु भगवान शंकराचार्यको गीताभाष्यमा खास भाष्य त दोस्रो अध्यायमा आएको भगवानको उपदेशवाट शुरु हुन्छ ।    

श्लोक ७ 

हे द्विजोत्तम, हाम्रो पक्षमा भएका मुख्य मुख्य योद्धाहरुमा पनि हजुरको दृष्टि जाओस् । हजुरको ध्यान आकृष्ट गर्नको लागि म आफ्नो सेनाको नाम भन्छु ।  

दुर्योधनको यो उक्तिले उनको आत्मवलको कमी महशूस हुन्छ । किनकि कुनै पनि युद्ध गर्ने राजा, युवराज, सेनापतिहरु, महाराथीहरु र साना साना सैनिकहरुलाई पनि को, कति, कुन स्थानमा कसरी युद्धभूमिमा तैनाथ रहन्छ भन्ने कुराको ज्ञान पहिले देखि नै हुन्छ । युद्धको मैदानमा राजाले (युवराज)ले आफ्नो सेनापतिलाई यस्तो किसिमले अर्थ्याएको प्रसङ्ग नआउनु पर्ने हो । दुर्योधन अशान्त छन्, उनलाई के गरौँ, के गरौँ, भएको छ, त्यसैले उनी यस्तो प्रलाप गरिरहेका छन् । 

श्लोक ८ 

हजुर र पितामह भीष्म तथा कर्ण र संग्रामविजयी कृपाचार्य, त्यस्तै, अश्वत्थामा, विकर्ण  र सोमदत्तका पुत्र भूरिश्रवा  

श्लोक ९ 

यहाँ अरु पनि मेरोलागि आफू वांचने इच्छाको  पनि त्याग गरेका, अनेक प्रकारका अस्त्र-शस्त्र चलाउन  सिपालु र सबै युद्धकलामा निपुण योद्धाहरु पनि छन् ।

श्लोक १० 

दुर्योधनको यस्तो प्रलापको कुनै उत्तर द्रोणाचार्यवाट आएन। यसो हुँदा दुर्योधनको मनमा विचार आयो कि वास्तवमा

 हाम्रो सेना संख्यामा जतिसुकै ठूलो भए पनि पाण्डवलाई जित्न अपर्याप्त छ, किनभने, हाम्रो सेनाको संरक्षक दुबैतिर पक्षपात गर्ने भीष्म छन् । तर पाण्डवहरुको यो सेना हामीलाई विजय गर्न पर्याप्त छ, किनभने, यसको संरक्षक आफ्नो मात्रै सेनाको पक्षपात गर्ने भीमसेन  छन् ।   

यहाँ दुर्योधनलाई भीष्मको इमान्दारी माथि शंका उत्पन्न भएको देखिन्छ । किनकि दुर्योधन विचार गर्छन कि भीष्म पाण्डव वढी माया गर्छन । त्यसैले उनी ठान्छन कि भीष्मले कौरवलाई  भविष्यमा धोका दिनेछन। 

 

अर्जुनले अस्त्र-शस्त्रहरुले सुसज्जित नारायणी सेना छोडेर नि:शस्त्र भगवान श्रीकृष्णलाई स्वीकार गरेका थिए र दुर्योधनले भगवानलाई छोडेर उहाँको नारायणी सेना स्वीकार गरेका थिए । अर्जुनको दृष्टि भगवानमा थियो र दुर्योधनको दृष्टि बैभवमा थियो । भगवानमा दृष्टि हुने व्यक्तिको हृदय वलवान हुन्छ, किनभने भगवानको वल साँचो हुन्छ । तर  बैभवमा दृष्टि हुने व्यक्तिको हृदय कमजोर हुन्छ, किनकि संसारको वल कच्चा हुन्छ ।

श्लोक ११ 

 दुर्योधनले  आफ्ना वरिपरीका सबै महारथीहरूलाई हेर्दै भन्यो, हजुरहरु सबैले सबै मोर्चाहरुमा आफ्नो-आफ्नो स्थान ग्रहण गरेर निश्चित रूपले पितामह भीष्मको चारैतिरवाट रक्षा गर्नु होस् ।      

दुर्योधनको यो भनाइवाट पनि उनको भीष्म प्रतिको शंकाको पुष्टि हुन्छ ।

श्लोक १२ 

त्यो दुर्योधनलाई हर्षित गराउंदै कौरवहरुमा वृद्ध प्रभावशाली भीष्मले सिंह जस्तो गर्जंदै जोरले शंख वजाए ।

दुर्योधनसँग द्रोणाचार्यको विद्याको सम्बन्ध थियो र भीष्मजीसँग जन्मको सम्बन्ध थियो । विद्याको सम्बन्धमा पक्षपात हुँदैन, तर जन्मको सम्बन्धमा पक्षपात हुन्छ । अतः दुर्योधनको पटुतायुक्त वचन सुनेर द्रोणाचार्यले केही वोलेनन । त्यसो हुँदा उसको मानसिक उत्साह भंग भयो । तर, दुर्योधनलाई  विचलित देखेर भीष्मजीले  शंख वजाए ।        

यो श्लोकवाट स्पष्ट  हुन्छ, महाभारत युद्ध कौरवको नै अग्रसरतामा भएको थियो, किनभने कौरवको तर्फवाट भीष्मले शंख फुके ।  

श्लोक १३ 

त्यसपछि शंख र नागाराहरु तथा ढोल, मृदंग र  नरसिङ्घे वाजाहरु एकै चोटी वजे । ती वाजाहरुको शब्द धेरै भयङ्कर भयो ।

श्लोक १४ 

त्यसपछि सेता घोडाहरुले युक्त महान् रथमा वस्नुभएका लक्ष्मीपति भगवान श्रीकृष्ण र अर्जुनले पनि दिव्य शंखहरु निकै जोरले वजाउनुभयो ।  

श्लोक १५ 

अन्तर्यामी भगवान श्रीकृष्णले पाञ्चजन्य शंख र धनन्जय अर्जुनले देवदत्त शंख वजाउनुभयो  र भयानक कर्म गर्ने वृकोदर भीमले पौण्डॄ नामक महाशंख वजाए ।   

आजलाई यत्ति, अरु पछि ।

हजुरहरुको 

इन्दिरा

17 धृतराष्ट्रले सोधे

धृतराष्ट्रले सोधे 

श्लोक १ 

धर्मक्षेत्रमा, कुरुक्षेत्रमा युद्धकोलागि जम्मा भएका  पाण्डवतर्फका र मेराले के गरे, हे संजय । 

यहाँ धृतराष्ट्रको पुत्रमोह देखिन्छ । हुन त पाण्डव पनि उनका भतिजा नै हुन्, तर उनले आफ्ना छोराहरुलाई 'मामका' भनेकोवाट यो कुराको भान हुन्छ । उनी अति धूर्त स्वभावका व्यक्ति हुन् । उनलाई आफूले पाण्डवप्रति गरेको दुर्व्यवहारको राम्रो सम्झना छ । साथै, आफ्ना छोराहरुको विशाल सेनाको विषयमा पनि उनलाई ज्ञान छ, तर, उनको आफ्नै अशुद्ध व्यवहारले गर्दा उनको चित्त शुद्ध छैन, र यही कारणले उनलाई शान्ति पनि छैन । 

शास्त्रले भनेको छ, चित्त शुद्ध हुनकोलागि कर्मलाई 'कर्मयोग' वनाउनु पर्छ, कर्मलाई कर्मयोग वनाउन हाम्रो कर्म शास्त्रको विधि अनुसार चल्नुपर्छ । 'शास्त्रको विधि अनुसार' भन्ने शब्दले कसैलाई 'लौ मार्यो' जस्तो पनि लाग्ला, तर त्यो होइन । महाभारतमा भनिएको छ, धर्म भनेको 'आफूलाई के राम्रो लाग्छ, त्यो अरुलाई पनि गर्ने, आफूलाई के राम्रो लाग्दैन, त्यो अरुलाई नगर्ने' ।  कुरा धेरै सरल छ, तर यसरी जीवन विताउन धेरै प्रयासको जरूरी छ जस्तो लाग्छ मलाइ । अहिले हामीले अध्ययन गरिरहेको शास्त्र वेदान्त नै हो भन्ने कुरा म हजुरहरुलाई फेरि एक चोटी स्मरण गराउन चाहन्छु । हामीले यो कुरा पनि बुझ्नु पर्छ, वेदान्तले कुनै 'यान्त्रिक' जीवन चलाउने कला सिकाउँदैन, (आजकलका हाम्रा धार्मिक सम्प्रदायहरू हामीलाई यो यान्त्रिक जीवनवाट कतिसम्म माथि उकास्न सफल छन्, यो अर्कै चर्चाको विषय हुनेछ) ।  वेदान्तले त हामीलाई यस्तो यान्त्रिक जीवन पद्धतिवाट माथि उठेर  स्वतन्त्र, सुखमय र शान्तिमय जीवन विताउन सहयोग गर्छ । 

धृतराष्ट्रलाई   आफ्ना छोराहरु जितून भन्ने त छँदैछ, तर साथै उनलाइ आफ्ना छोराहरुले नजित्ने हुन् कि भन्ने ठूलो चिन्ता छ । यही द्वन्द्व वीचमा उनको यो प्रश्न आएको छ ।     

संजयले भने 

श्लोक २ 

पाण्डव सेनालाई युद्ध भूमिमा राम्ररी हेरेपछि राजा दुर्योधनले  आफ्ना गुरु द्रोणाचार्यको नजीक गएर यी शब्दहरु भने । 

महाभारतको युद्धको रिपोर्ट अव शुरु हुन्छ । हुन त दुर्योधनको भन्दा पाण्डव हरुको सेनाको सङ्ख्या निकै कम थियो, तर यो वेला दुर्योधनको आत्मवल न्यून भैरहेको थियो । महात्माहरुले भन्नुहुन्छ, यदि  हाम्रा उद्देश्यहरु अशुद्ध छन् भने र ती उद्देश्य पूर्ति गर्ने हाम्रा साधन पनि कपटपूर्ण छन् भने, हामी जति नै व्यवस्थित र नियोजित भए पनि हाम्रो मन अशान्त हुन्छ ।  

यहाँ संजयले दुर्योधनलाई 'राजा' भनेका छन् । हुन त दुर्योधन हस्तिनापुरका राजा होइनन्, राजा त धृतराष्ट्र नै हुन् । तर राजा नै नभई राजालाई पनि नटेरेर व्यवहार गरेको हुनाले संजयले उनलाई राजा भनेको हुनुपर्छ । फेरि, दुर्योधनले आफ्नो गुरुसँग जसरी कुराकानी गरे, त्यो एउटा शिष्यले गुरुलाई गर्नुपर्ने खालको नभई एउटा राजाले आफ्नो सेनापतिलाई आज्ञा दिएको जस्तो देखिन्छ ।  

श्लोक ३ 

दुर्योधन भन्छन, द्रपदका पुत्र हजुरको शिष्य (धृष्टद्युम्न)ले नेतृत्त्व गरेको पाण्डवहरुको वलशाली सेना हेर्नुहोस् ।  

यो श्लोकमा दुर्योधन आफ्ना आचार्यलाई राजा द्रुपदप्रतिको उनको द्वेष भावलाई कोट्याउँछन् । वास्तवमा, यो महाभारतको युद्ध द्रोणाचार्यको द्रुपद प्रतिको द्वेष भावको पनि परिणाम हो । दुर्योधन द्रोणाचार्यलाइ यो पनि इंगित गर्छन कि उनले धृष्टद्युम्नलाइ अस्त्रविद्या नपढ़ाएको भए आज उनलाई वध गर्न तयार हुने उनकै शिष्य हुँदैनथे ।          

श्लोक ४ 

यो युद्धमा भीम र अर्जुन जस्ता शूरवीरहरु पनि छन् । ती हुन्, युयुधान, विराट, र द्रुपद   

श्लोक ५ 

धृष्टकेतु, चेकितान, काशिराज, र कुन्तिभोज, र शैब्य र नरपुङ्गव  (नरहरुमा श्रेष्ठ)     

श्लोक ६ 

शक्तिशाली युधामन्यु, उत्साही उत्तमौजा, सुभद्रापुत्र र द्रौपदेय, ती सबै नै ठूला ठूला योद्धाहरु हुन् ।   

यहाँ दुर्योधनवाट यस्तो अभिव्यक्ति आउनुको कारण, शत्रु तर्फका योद्धा हरुको वर्णन गर्नुको कारण, एक त दुर्योधन आफू नै हतोत्साहित छन् , अर्को, उनी आफूले थाहा नपाउँदा नपाउँदै पनि आफ्ना गुरुलाई प्रतिपक्षका शूरवीरहरुको नाम भनेर झन् हतोत्साहित गरिरहेका छन् ।  

अज्ञानी मनुष्यलाइ  आफूले  आफूलाई र अरुलाई पनि 'के गरिरहेको छु' भन्ने नै ज्ञान हुन सक्तैन । यसको राम्रो उदाहरण बनेका छन्, दुर्योधन । 

दुर्योधनको यो उक्तिवाट यो अर्थ पनि लाग्न सक्छ, पाण्डव सेना संख्यामा थोरै भए पनि कौरव सेना भन्दा निकै निपुण छ । यहाँ दुर्योधनको युद्ध शुरु हुनुभन्दा अघिको निराशाजनक स्थितिको पनि अनुमान गर्न सकिन्छ ।  

युयुधान भगवान श्रीकृष्णका सारथी हुन्, उनको अर्को नाम हो सात्यकि । विराट मत्स्यदेशका राजा हुन् । पाण्डवले गुप्तवास यही विराट राज्यमा विताएका थिये । पाञ्चाल देशका राजा  द्रुपद त पाण्डवका ससुरा भैहाले ।  

चेदिका राजा ध्रिष्टकेतु नकुलका जेठान थिए । चेकितान पाण्डव सेनाका एक योद्धा थिए । काशीका राजा एक जातिका नाइके थिये.  पुरुजित र कुन्तिभोज त दाजुभाई भै हाले । कुन्तिभोज माता कुन्तीका 'धर्मपिता' थिए । शैब्य शिबि जातिका राजा थिए ।   

युधामन्यु र उत्तमौजा प्रसिद्ध स्थानीय अगुवा थिए । अर्जुन र सुभद्राका  पुत्र सौभद्र  (अभिमन्यु) हुन् । द्रौपदेय पांच पाण्डवका द्रौपदीतर्फका पुत्रहरू हुन् । यी सत्र योद्धाहरु पाण्डव तर्फका 'विभागीय कमान्डरहरु हुन् । एक कमान्डर अन्तर्गत एघार हजार अस्त्रशस्त्रधारीहरु हुन्छन ।

लौ त हजुर, आजलाई यत्ति नै ।

16 महाभारतको युद्ध हुने निश्चय भयो ।

महाभारतको युद्ध हुने निश्चय भयो । यो युद्ध पाण्डव र कौरवको वीचमा त भएकै हो । तर, गहिरिएर विचार गर्ने हो भने यो युद्ध वेदव्यासका सन्तान वीच भएको थियो । वेदव्यासको चाहना नहुँदा नहुँदै पनि हस्तिनापुरको रक्षा गर्न  माता सत्यवतीको आज्ञा शीरोधार्य गर्दै व्यासले अवैध सन्तान उत्पत्ति गर्नुपरेको थियो । यसमा व्यासजीलाइ भएको वेदना त कल्पना मात्रै गर्न सकिन्छ । त्यसपछि घटना क्रम यसरी वढ्दै गए कि यो अवैध सन्तान उत्पत्ति नै हस्तिनापुरको विनाशको कारण हुन गयो ।

 यही सिलसिलामा आफ्ना अन्धा नाति धृतराष्ट्रलाई महाभारतको युद्ध हस्तिनापुरवाट हेर्न सकिने दिव्यदृष्टि दिने कुरा वेद व्यासजीले गर्नुभयो । तर, धृतराष्ट्रले सो कुरा स्वीकार गरेनन, अर्थात आफ्ना छोरा, नाति, आदिको वध भएको हेर्ने इच्छा उनलाई भएन । त्यसपछि व्यासजीले  संजयलाई हस्तिनापुरमा नै वसेर महाभारतको युद्धको हरेक घटना, त्यहाँका पात्रहरुमा मनमा भएका समस्त कुराहरु पनि थाहा पाउने शक्ति दिनुभयो, त्यो शक्तिले धृतराष्ट्रले संजयवाट महाभारतका सबै घटना प्रत्यक्ष सुन्न पाउन भए ।          

तर, अचम्मको कुरा, युद्ध शुरु भयो, संजय धृतराष्ट्रसँग दरवारमा वसे । पहिलेको योजना अनुसार संजयले  कुरुक्षेत्रको युद्ध हेर्न थाले, तर हामीले पढ्ने गीताको पहिलो अध्यायको पहिलो श्लोक त धृतराष्ट्रले युद्ध शुरु भएको दस दिनपछि मात्रै संजयलाई भने । 

यसवाट यो अनुमान गर्न सकिन्छ, उनले आफूले पहिले पाण्डव लाई लेखेको चिठी वाट अर्जुनलाई काम गरेर अर्जुनले युद्ध रोके कि भन्ने आशा गरेर युद्धको दस दिन पछि मात्रै युद्धवारे सोधेको हुनसक्छ । यो कुरावाट  धृतराष्ट्र कति कपटी कूटनीतिज्ञ रहेछन भन्ने थाहा हुन्छ । आफ्ना छोरा, नातिहरु युद्ध गर्न थालिसकेका छन्, तर हस्तिनापुरका राजालाई यो कुराको जिज्ञासा नै नहुनु त गजवकै कुरा हो । 

त्यो वेलाको हस्तिनापुर दरवारको माहोल विचार गरौँ, संजय त्यही दरवारमा वसेर युद्धको सीधा प्रसारण हेरिरहेकाछन, धृतराष्ट्र पनि त्यही दरवारमा छन् । संजय पनि सो युद्धवारे धृतराष्ट्रलाई केही भन्दैनन् , धृतराष्ट्र पनि संजयलाइ केही सोध्दैनन् । जव दस दिनपछि धृतराष्ट्रले प्रश्न गरे, तव मात्रै संजयले युद्धको वयान गर्न थाले । 

यो प्रसङ्ग अनुसार खासै सोधिएको प्रश्न गीताको पहिलो अध्यायको पहिलो श्लोक मात्रै हो । अरु त पहिले भैसकेका घटनाहरुको रिपोर्ट मात्रै हो । अर्को कुरा, यो ग्रन्थमा धृतराष्ट्र केवल एक चोटी मात्रै वोल्छन ।   

 

अहिलेलाई यत्ति, अरु पछि ।