163 No. 130 श्लोक २४ अर्पण गरिने स्रुक्, स्रुवा, जस्ता पात्र (भाँडा) ब्रह्म हुन्, हव्य पदार्थ (तिल, जौ, घिउ आदि) पनि ब्रह्म

No. 130 

श्लोक २४ 

अर्पण गरिने स्रुक्, स्रुवा, जस्ता पात्र (भाँडा) ब्रह्म हुन्, हव्य पदार्थ (तिल, जौ, घिउ आदि) पनि ब्रह्म हुन् र ब्रह्मरूप कर्ताद्वारा ब्रह्मरूप अग्निमा आहुति दिने क्रिया पनि ब्रह्म हो, त्यस्तै ब्रह्ममा समाधि गरिएको यज्ञ गर्ने  मनुष्यले प्राप्त गर्ने फल पनि नै ब्रह्म हो । 

यज्ञमा आहुति मुख्य हुन्छ । त्यो आहुति अग्निरूप भएपछि पूर्ण हुन्छ अर्थात् हव्य पदार्थको अग्नि भन्दा अर्को सत्ता नै रहनु हुन्न । यस्तै किसिमले सबै साधनहरु साध्यरूप भएपछि यज्ञ  नै हुन्छन् ।

सबै यज्ञमा परमात्मतत्वको अनुभव गर्नु भावना होइन, वास्तविकता हो । भावना त पदार्थहरुको हुन्छ ।  

अग्निमा आहुति दिइने पात्रहरुलाई यहाँ 'अर्पणम्' भनिएको छ । त्यो अर्पणलाई पनि ब्रह्म नै मान्नुपर्छ भन्ने गीताको भनाइ छ ।       

तिल, जौ, घिउ, आदि हवनकोलागि आवश्यक पदार्थ पनि ब्रह्म नै मान्नुपर्छ।

आहुति दिने व्यक्ति पनि ब्रह्म नै हो । जसमा आहुति दिइन्छ, त्यो अग्नि पनि ब्रह्म नै हो र आहुति दिइने क्रिया पनि ब्रह्म नै हो ।

हवन गर्ने व्यक्तिले प्रयोग गर्ने स्रूक, स्रुवा, हवि,अग्नि आदि सबैलाई ब्रह्मको स्वरूप माने जस्तै प्रत्येक कर्ममा कर्ता, करण, कर्म र पदार्थ सबैलाई ब्रह्मरूपको अनुभव गर्ने व्यक्तिको ब्रहममा कर्म समाधि हुन्छ अर्थात् सम्पूर्ण कर्महरुमा उसको ब्रह्मबुद्धि हुन्छ । उसकोलागि सम्पूर्ण कर्म ब्रह्मरूप नै वन्छन् । उसकोलागि  ब्रह्म सिवाय कर्महरुको आफ्नो छुट्टै स्वरूप नै रहँदैन । 

ब्रहममा कर्म समाधि भएपछि सम्पूर्ण कर्म ब्रह्मरूप नै वनेको व्यक्तिकोलागि फलको रूपमा पनि निःसन्देह ब्रह्मको नै प्राप्ति हुन्छ । कारण कि उसको दृष्टिमा ब्रह्म सिवाय अरु कसैको स्वतन्त्र सत्ता नै रहँदैन ।  

यो श्लोक महात्माहरु भोजन गर्ने वेलामा भन्ने गर्छन् । यसो गर्दा भोजनरुप कर्म पनि यज्ञ वन्छ । भोजनरुप कर्ममा ब्रह्मबुद्धि यसरी गरिन्छ । 

(१) भोजन अर्पण गर्ने हात पनि ब्रह्मरूप  हो । 

(२) भोजनका पदार्थ पनि ब्रह्मरूप हुन् । 

(३) भोजन गर्ने व्यक्ति पनि ब्रह्मरूप हो ।

(४) जठराग्नि (प्राणीहरुलाई लाग्ने भोक) पनि ब्रह्मरूप हो । 

(५) भोजन गर्ने क्रिया अर्थात् जठराग्निमा अन्न आहुति दिने क्रिया पनि ब्रह्म हो ।

(६) यस्तो किसिमले भोजन गर्ने मनुष्यद्वारा प्राप्त गरिने फल पनि ब्रह्म नै हो ।

प्रकृतिको कार्य संसारको स्वरूप हो -- क्रिया र पदार्थ । वास्तविक दृष्टिले हेर्दा प्रकृति या संसार क्रियारूप नै हो  ।कारण कि पदार्थ एक क्षण पनि स्थिर रहँदैन, उसमा निरन्तर परिवर्तन भइरहन्छ । अतः वास्तवमा पदार्थ परिवर्तनरुप क्रियाको पुत्र (छोरो) हो । खालि 'राग'ले गर्दा पदार्थको मुख्यता देखिन्छ । सम्पूर्ण क्रियाहरु अभावमा गइरहेछन् । अतः संसार अभावरुप नै हो । भावरूपले केवल एक अक्रिय तत्व ब्रह्म हो, यही ब्रह्मको सत्ताले अभावरूप संसार पनि सत्तावान् प्रतीत भइरहेछ । संसारको अभावरुपतालाई यस्तो किसिमले बुझ्न सकिन्छ --

संसारका तीन अवस्थाहरु देखिन्छन्  -- उत्पत्ति, स्थिति र प्रलय; जस्तो, वस्तु उत्पन्न हुन्छ, त्यो वस्तु केही दिन रहन्छ र अन्तमा नष्ट हुन्छ अथवा मनुष्य जन्म लिन्छ केही दिन रहन्छ र अन्तमा मर्छ । यो भन्दा पनि विस्तृत विचार गर्दा, केवल उत्पत्ति र प्रलयको मात्रै काम छ, स्थिति त्यसैले छँदै छैन । जस्तो -- कुनै व्यक्तिको आयु पचास वर्षको छ भने वीस वर्ष वितेपछि उसको आयु तीस वर्ष मात्रै वांकी रहन्छ । अझ सूक्ष्मरूपले विचार गर्दा केवल प्रलय-नै-प्रलय छ (नाश-नै-नाश) छ, उत्पत्ति छँदै छैन । जस्तो आयुको वितेको जति वर्ष त त्यो व्यक्ति मरिहाल्यो । यस्तो प्रकारले मनुष्य प्रतिक्षण मरिरहेछ, उसको जीवन प्रतिक्षण मृत्युमा गइरहेछ । सम्पूर्ण दृश्य प्रतिक्षण अदृश्यमा गइरहेछ । प्रलय भनेको अभावको नै नाम हो ।   यसैले अभाव मात्रै वांकी रह्यो । अभावको सत्ता भावरुप ब्रह्ममा नै टिकेको छ ।अतः भावरूपले एक ब्रह्म मात्रै शेष रह्यो ।

गीतामा वर्णन भइरहेको ज्ञान 'अद्वैत' ज्ञान हो । यसले एक परमात्मतत्वको सत्ताको वर्णन गर्छ । यसको वर्णन अनुसार पूरा सृष्टि जड-चेतनमय हो । पूरा सृष्टिको आधार नै यही परमात्मतत्व हो । समस्त संसार, समस्त सृष्टि यही परमात्मतत्वको सत्तामा टिकेको छ । अर्को शब्दमा, संसारको स्वतन्त्र सत्ता छँदै छैन । यही कुरा बुझाउन गीता हाम्रो शरीरलाई, समस्त प्राणीहरुको शरीरलाई हामीले लगाउने लुगा भन्छ । गीता अझ भन्छ, लुगा भनेपछि लुगा नै हो, मनुष्यको पनि लुगा, मुसाको पनि लुगा, सुँगुरको पनि लुगा । हामीले एउटा लुगा फुकालेर अर्को लुगा लगाउँदा हामीलाई शोक नभए जस्तै हाम्रो आत्माले एउटा लुगा (शरीर) फुकालेर अर्को लुगा लगाउँदा हामीलाई शोक हुनु हुँदैन । हामीले यो पनि विर्सनु भएन, समस्त प्राणीको तीन शरीरहरू हुन्छन् -- (१) स्थूल, सूक्ष्म र कारण । हामीले लुगा लगाउने आत्माको सूक्ष्म शरीर भनेको हाम्रो मन हो । सबै प्राणीहरुको मन पनि भिन्न भिन्न छन् । 

उपनिषद् अनुसार, परमात्मालाई मनुष्य शरीर वनाउँदा अत्यन्त आनन्द भयो । यही मनुष्य शरीरमा विवेक पनि पर्याप्त मात्रामा छ ।यही विवेकले मनुष्य आफ्नो उद्धार गर्न सक्छ । तर आवश्यकता छ, विवेकको सही किसिमले प्रयोग गर्नु । यही विवेकले गर्दा नै मनुष्य र पशुको वीच भिन्नता भएको हो । गीता अनुसार पनि विवेकको प्रयोग नगर्ने मनुष्य पशु नै हो । प्रश्न छ: यो विवेक कहाँ वस्छ ? विवेक हाम्रो बुद्धिमा वस्छ । 

हाम्रो मनको एकातिर बुद्धि छ, अर्कोतिर इन्द्रियहरु छन् । यदि हाम्रो बुद्धि मनको नोकर छ भने यस्तो बुद्धिमा विवेक हुँदैन । तर यदि हाम्रो बुद्दिले मनलाई आफ्नो नोकर वनाएको छ भने हाम्रो बुद्धिमा विवेक हुन्छ । यही विवेक नै पछि गएर ज्ञानमा परिणत हुन्छ । विवेक नभएको बुद्धि नै 'धृतराष्ट्र' हो । अविवेकी मनुष्यलाई के कुरा ठिक, के कुरा वेठिक भन्ने कुराको पत्तो नै हुँदैन । उसको बुद्धिमा भोग र पदार्थको मात्रै महत्व हुने हुनाले उसका समस्त आचार विचार, कसरी भोग गर्ने, कसरी संग्रह (जम्मा) गर्ने भन्ने पट्टि नै लागिरहन्छ, संसारका क्षणिक र परिवर्तनशील र नाशवान् पदार्थमा मात्रै उसको रुचि हुन्छ ।  त्यस्तो अविवेकी मनुष्यलाई 'म सँधै वाँचीरहूँ, निरोगी रहूँ' भन्ने आशा हुन्छ । सबैको शरीर यो संसारमा रहेको नदेखे पनि आफ्नो र आफ्नो परिवारको शरीर चाहिं सँधै वाँचीरहोस् भन्ने मनुष्यलाई 'मोघाशा' व्यक्ति भन्नुहुन्छ भगवान नवौं अध्यायमा । तीन लोकमा, तीन कालमा सम्भव नहुने आशा गर्ने व्यक्तिलाई 'मोघाशा' (खेर जाने आशा गर्ने) नभनेर के भन्ने ?  यस्तै छ हजुर, हामी पनि भगवानको 'मोघाशा' शब्दभित्र पर्छौं कि पर्दैनौं भन्ने विचार गर्ने हामीले नै हो ।  

162. No. 129 श्लोक २३ सबै आसक्ति मेटिएको, मुक्त भएको, बुद्धि स्वरूपको

No. 129

श्लोक २३ 

सबै आसक्ति मेटिएको, मुक्त भएको, बुद्धि स्वरूपको ज्ञानमा स्थित भएको, यज्ञकोलागि मात्रै कर्म गर्ने मनुष्यको सम्पूर्ण कर्म नष्ट हुन्छन् ।

क्रियाहरुको, पदार्थहरुको, घटनाहरुको, परिस्थितिहरुको र व्यक्तिहरुको संग, यिनीहरुसँगको लगाउ नै वास्तवमा बाँध्ने खालको अर्थात् जन्म-मरण दिने हुन्छ । स्वार्थभाव छोडेर खालि अरुको हितकोलागि कर्म गरिरहँदा कर्मयोगी क्रियाहरु, पदार्थहरुदेखि असंग हुन्छ अर्थात् उसको आसक्ति सबै मेटिन्छ ।

किन्तु स्वभावले नै असंग भएर पनि मनुष्य शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, पदार्थ, परिस्थिति, व्यक्तिसँग सम्बन्ध मानेर सुखको इच्छाले तिनीहरुमा आवद्ध हुन्छ । 'मेरो मनको कुरो पुग्नु पर्छ अर्थात् मैले चाहेको जस्तो हुनुपर्छ, मैले नचाहेको कुरो हुनुहुँदैन' भन्ने भाव रहुन्जेल यस्तो संग बढी नै रहन्छ । वास्तवमा जे हुनुपर्छ, त्यही हुन्छ, जे हुँदैन, त्यो चाहे हुँदैन पनि नचाहे पनि हुँदैन ।  अतः आफ्नो मन लागेको गरेर मनुष्य व्यर्थ फँस्छ र दुःख पाउँछ ।

कर्मयोगी संसारवाट पाइएका शरीर आदि वस्तुहरुलाई आफ्नो र आफ़्नोलागि नमानेर संसारको सेवामा अर्पण गर्छ । यसवाट वस्तुहरु र क्रियाहरुको प्रवाह संसारतिर हुन्छ र आफ्नो असंग स्वरूप जस्ता-को-तस्तो रहन्छ । 

कर्मयोगीको 'अहम्' पनि सेवामा लाग्छ । तात्पर्य, ऊ भित्र 'म सेवक हुँ' भन्ने भाव पनि रहँदैन । यो भावले त मनुष्यलाई सेवकपनाको अभिमानमा वाँधी दिन्छ । सेवा सामग्रीको अभिमान हुँदा नै सेवकपनाको अभिमान हुन्छ । सेवाको वस्तु उसैको थियो, उसैलाई दिइयो भने के सेवा भयो ? हामी त त्यो सेव्यको ऋणवाट उऋण भयौं । यसैले सेवक नरहोस्, केवल सेवा रहोस् । सेवाको सट्टा धन, मान, बडाई, पद, अधिकार आदि केही पनि लिने होइन, किनकि तिनमा हाम्रो हक नै छैन भन्ने भाव हुनुपर्छ हामीलाई । सेवाको सट्टा केही स्वीकार गर्नु पनि अनधिकार चेष्टा (कोशीश) हो । 'अरु मलाई सेवक भनून्'-- यस्तो भाव पनि नरहोस् र यदि कसैले यसो भन्छ भने त्यसमा खुशी पनि नहुनु पर्छ हामीले । यस्तो प्रकारले संसारको वस्तुहरुलाई संसारको सेवामा पूर्णरूपमा लगाइदिनाले अन्तःकरणमा प्रसन्नता हुन्छ । त्यो प्रसन्नताको पनि भोग नगरे त स्वतःसिद्ध असंगताको अनुभव हुन्छ ।

आफ्नो स्वरूपदेखि शरीर आदि पदार्थ सर्वथा भिन्नै भए पनि कामना, ममता र आसक्तिपूर्वक ती क्रिया तथा पदार्थसँग आफ्नो सम्बन्ध मान्दा मनुष्य वाँधिंन्छ अर्थात् पराधीन हुन्छ । कर्मयोगको अनुष्ठान गरेपछि मानिएको वास्तविक सम्बन्ध छुट्छ । यसरी कर्मयोगी सर्वथा असंग हुन्छ । असंग भएपछि नै ऊ सर्वथा मुक्त हुन्छ अर्थात् स्वाधीन हुन्छ । 

कर्मयोगीको बुद्धिमा स्वरूपको ज्ञान नित्य-निरन्तर जाग्रत रहन्छ । स्वरूप-ज्ञान हुने वित्तिकै उसको स्थिति स्वरूपमा हुन्छ, जुन स्थिति वास्तवमा पहिले नै थियो ।

वास्तवमा ज्ञान संसारको नै हुन्छ । स्वरूपको ज्ञान हुँदैन; किनकि स्वरूप स्वतः ज्ञानस्वरूप छ । क्रिया र पदार्थ नै संसार हो । क्रिया र पदार्थको बिभाग छुट्टै छ, स्वरूपको बिभाग छुट्टै छ अर्थात् क्रिया र पदार्थको स्वरूपसँग कहिले पनि सम्बन्ध छैन । क्रिया र पदार्थ जड हुन् तथा स्वरूप चेतन हो । क्रिया र पदार्थ प्रकाश्य हुन् तथा स्वरूप प्रकाशक हो । यसरी क्रिया र पदार्थसँग स्वरूपको भिन्नताको ठीक-ठीक ज्ञान हुने वित्तिकै क्रिया र पदार्थरुप संसारसँग सम्बन्ध-विच्छेद भएर स्वतःसिद्ध असंग स्वरूपमा आफ्नो स्थितिको अनुभव हुन्छ ।

कर्ममा अकर्म देख्ने एक प्रकार हो -- 'यज्ञार्थ' अर्थात् यज्ञकोलागि कर्म गर्ने । निःस्वार्थभावले केवल अरुको हितकोलागि कर्म गर्नु 'यज्ञ' हो । यज्ञकोलागि मात्रै सम्पूर्ण कर्म गर्ने व्यक्ति कर्मबन्धनवाट मुक्त हुन्छ र यज्ञकोलागि कर्म नगर्ने व्यक्ति कर्महरुमा बाँधिन्छ । 

प्रकृतिको कार्य हो -- पदार्थ र क्रिया । यी दुईमध्ये क्रियाको पनि आदि र अन्त हुन्छ तथा पदार्थको पनि आदि र अन्त हुन्छ । क्रिया आरम्भ हुनु भन्दा पहिले पनि थिएन र समाप्त भएपछि पनि रहँदैन, यसैले तिनीहरु वीचमा पनि रहँदैनन् । यसै गरी पदार्थ उत्पन्न हुनु भन्दा पहिले पनि थिएन र नष्ट भएपछि पनि रहँदैन, यसैले वीचमा पनि पदार्थ छैन ।आदि र अन्तमा नहुने वस्तु, पदार्थ वीच(वर्तमान)मा पनि हुँदैनन् । परन्तु चेतनको स्वरूपको आदि र अन्त हुँदैनन्, यो सँधै अक्रियरूपले जस्ता-को-तस्तै रहन्छ। त्यो चेतन तत्व क्रिया र पदार्थ दुबैको प्रकाशक हो । यसरी क्रिया र पदार्थसँग अलिकति पनि सम्बन्ध नहुँदा नहुँदै पनि सम्बन्ध मानेपछि व्यक्ति बाँधिन्छ । यस्तो बन्धनदेखि बच्ने एउटा मात्र उपाय -- फलेच्छा त्यागेर केवल अरुको हितकोलागि कर्म गर्ने । 

संसारमा अनेक प्रकारका क्रियाहरु भैरहेछन् र अनेक प्रकारका पदार्थ विद्यमान छन्। परन्तु मनुष्यले ती क्रिया र पदार्थसँग आसक्ति, ममता र कामनापूर्वक आफ्नो सम्बन्ध मानेकोले ऊ ती क्रिया र पदार्थहरुसँग बाँधिन्छ । तर आफ्नो कामना, ममता र आसक्ति त्यागेर केवल अरुको हितकोलागि सम्पूर्ण कर्म गर्ने र आफूले पाएका पदार्थहरु अरुको नै मानेर उनीहरुको सेवामा लगाइदिने व्यक्तिको सम्पूर्ण (क्रियमाण, संचित र प्रारब्ध) कर्म विलीन हुन्छन् अर्थात् उसलाई कर्महरुसँग स्वतःसिद्ध असंगताको अनुभव हुन्छ । 

(१) कर्ता, करण र कर्म -- यी तीनै मिल्दा कर्महरुको संचय हुन्छ । कर्तापन भएन भने कर्महरुको संग्रह हुँदैन; किनकि करण र कर्म -- दुवै कर्ताको नै अधीन छन्  । अतः कर्म संचयको मुख्य हेतु कर्तापन नै हो । 

विचारपूर्वक हेर्दा, केही न केही पाउने इच्छाले नै कर्म गर्ने इच्छा उत्पन्न हुन्छ, यही इच्छाले नै कर्तापन उत्पन्न हुन्छ । यही कर्तापनवाट बन्धन हुन्छ । केही पाउने इच्छाले कर्म गर्ने व्यक्तिको कर्तापन दृढ हुन्छ । आफूले केही पनि पाउने इच्छा त्यागेर केवल यज्ञकोलागि अर्थात् अरुको हितकोलागि कर्म गर्ने कर्मयोगीलाइ आफ्नो असंगताको बोध हुन्छ ।यसैले ऊ द्वारा हुने कर्महरूको संचय हुँदैन । कारण, आधार (कर्तापन) नै नभएपछि कर्म कसरी र केमा टिक्ने ?

कर्मयोगी आफ़्नोलागि कुनै कर्म नै गर्दैन र केही पनि चाहँदैन; अतः ऊ कर्महरुको फलको भोक्ता बन्दैन । जस्तो कुनै व्यक्तिलाई यहाँ (यो संसारमा) धेरै दण्ड भोग्नु पर्छ, तर यदि ऊ मर्यो भने उसका दण्ड सबै सकिन्छन्; किनकि भोग्ने व्यक्ति नै छैन भने दण्ड कसले भोग्ने ? त्यस्तै, कर्मयोगीको भोक्तापन मेटिएपछि उसका सबै कर्म समाप्त हुन्छन्; किनकि भोक्ता नै नरहेपछि कर्महरूको फल कसले भोग्ने ?

(२) यही अध्यायको शुरुमा नै भगवानले भन्नुभयो, 'मेरा जन्म र कर्म तत्वले मलाई जान्ने व्यक्ति मलाई पाउँछ ।' जन्म त भगवानको मात्रै दिव्य हुन्छ, तर कर्म त सबै व्यक्तिको पनि दिव्य हुन सक्छ । अतः यही अध्यायमा भगवान आफ्नो कर्मको दिव्यताको कारण वताउनु हुन्छ, 'कर्महरुको फलमा मेरो स्पृहा छैन, यसैले मलाई कर्महरु लिप्त गर्दैनन् अर्थात् मेरा कर्म अकर्म हुन्छन् ।' भगवान फेरि भन्नुहुन्छ 'मुमुक्षुहरुले पनि यही जानेर कर्म गरेका हुन् ।'  यही क्रममा भगवान कर्महरुको तत्व भन्ने प्रतिज्ञा गर्नुहुन्छ र भन्नुहुन्छ, मनुष्यले कर्म, विकर्म र अकर्मलाई तत्वले जान्नुपर्छ । 

        

एउटा 'क्रिया' हुन्छ, एउटा 'कर्म हुन्छ, एउटा 'कर्मयोग' हुन्छ । शरीर वालकवाट जवान र जवानवाट बुढो हुन्छ -- यो 'क्रिया' हो । क्रियावाट न पाप लाग्छ, न पुण्य, न बन्धन हुन्छ, न मोक्ष । क्रियासँग सम्बन्ध जोडेर कर्ता वनेपछि अर्थात् आफ़्नोलागि 'क्रिया' गरेपछि त्यो क्रिया फलजनक हुन्छ । कर्मबन्धनदेखि छुट्न साधक आफ्नोलागि केही नगरेर निःस्वार्थभावले केवल अरुको हितकोलागि मात्रै कर्म गर्छ, त्यो कर्म 'कर्मयोग' हुन्छ । कर्मयोगले बन्धन मेटिन्छ । बन्धन मेटिएपछि योग हुन्छ अर्थात् परमात्मासँग नित्य-सम्बन्धको अनुभव हुन्छ । 

यो श्लोक कर्मयोगको मुख्य श्लोक हो । यो श्लोकमा भगवानले कर्मयोगीको समग्र कर्म (पाप) नष्ट हुने कुरा गर्नु भयो ।                                                                 

मेरा मित्रहरु, म करीव पाँच दिनकोलागि काठमाडौँ वाहिर भैरहवा जाँदैछु, मेरा आदरणीय मित्रहरुसँग । यो visit को purpose हो, मेरो गुरुजीवाट सुनौलीमा निर्माण भएको आश्रमको उद्घाटनमा सहभागी हुन । यो tripमा जाँदा र आउँदा दुई दिन देवघाट पनि जाने कार्यक्रम छ हाम्रो । यही कारण, मेरा यी लेखहरु पनि आउन छोड्लान् हजुरहरुलाई । उतावाट फर्केपछि म हजुरहरुको सम्पर्कमा रहने नै छु । 

161. No. 128 श्लोक २२ आफैं पाइएकोमा सन्तुष्ट रहने, र ईर्ष्यादेखि रहित, द्वन्द्वहरुदेखि रहित (तथा) सिद्धि र असिद्धिमा सम रहने

No. 128

श्लोक २२ 

आफैं पाइएकोमा सन्तुष्ट रहने, र ईर्ष्यादेखि रहित, द्वन्द्वहरुदेखि रहित (तथा) सिद्धि र असिद्धिमा सम रहने कर्मयोगी कर्म गरिरहँदा पनि तिनीहरुसँग (ती कर्महरुसँग) बाँधिंदैन ।

कर्मयोगी साङ्गोपाङ्ग रीतिले (पूरा विधिपूर्वक) सम्पूर्ण कर्तव्य-कर्म गर्छ । फल-प्राप्तिको उद्देश्य नराखेर कर्म गर्दा फलको रूपमा उसलाई अनुकूलता या प्रतिकूलता, लाभ या हानि, मान या अपमान, स्तुति या निन्दा जे सुकै भए पनि उसको अन्तःकरणमा कुनै असन्तोष पैदा हुँदैन । जस्तो, उसले व्यापार गर्छ भने उसलाई त्यो व्यापारमा लाभ होस् अथवा हानि, त्यसवाट उसमा कुनै असर पर्दैन । ऊ हरेक परिस्थितिमा समानरूपले सन्तुष्ट रहन्छ; किनकि उसको मनमा फलको इच्छा हुँदैन । तात्पर्य, व्यापारमा उसलाई लाभ-हानिको ज्ञान हुन्छ तथा उ त्यही अनुसार यथोचित चेष्टा (कोशीस) पनि गर्छ, पर परिणाममा उ सुखी-दुःखी हुँदैन । यदि यस्तो अवस्थामा साधकको अन्तःकरणमा अनुकूलता-प्रतिकूलताको अलिकति पनि असर पर्छ भने पनि साधकले डराउनु पर्दैन; किनकि साधकको अन्तःकरणमा त्यो प्रभाव स्थायी रहँदैन, छिटै मेटिन्छ ।
 

यो श्लोकमा आएको 'लाभ' शब्दको अर्थ प्राप्ति हो । यो शब्दले लाभ य अनुकूलता हुनुलाई लाभ नभनेर लाभ-हानि, अनुकूलता-प्रतिकूलता आदिको प्राप्ति सबै 'लाभ' हुन् भन्ने बुझाउँछ ।
 

कर्मयोगी सम्पूर्ण प्राणीहरुसँग आफ्नो एकता मान्छ । यसैले उसलाई कुनै पनि प्राणीसंग किञ्चित् मात्र पनि ईर्ष्याको भाव हुँदैन ।
 

आफूमा कुनै प्राणीसँग अलिकति पनि ईर्ष्याको भाव नआओस् भन्ने कुरामा कर्मयोगी निकै सावधान रहन्छ । कारण कि कर्मयोगीका सम्पूर्ण क्रियाहरु अरुको हितकोलागि नै हुन्छन्, अतः यदि उसमा अलिकति मात्रै पनि ईर्ष्याको भाव भयो भने उसका सम्पूर्ण क्रियाहरु अरुको हितकोलागि हुन सक्तैनन् ।

ईर्ष्या-दोष धेरै सूक्ष्म छ । यसैले साधकले यो दोषदेखि वच्न विशेष सावधान हुनु पर्छ।

कर्मयोगी लाभ-हानि, मान-अपमान, स्तुति-निन्दा, अनुकूलता-प्रतिकूलता, सुख-दुःख जस्ता द्वन्द्वदेखि अतीत हुन्छ, यसैले उसको अन्तःकरणमा ती द्वन्द्ववाट हुने राग-द्वेष, हर्ष-शोक जस्ता विकार आउँदैनन् । 

द्वन्द्व अनेक प्रकारका हुन्छन् । जस्तो -- भगवानको सगुण-साकाररुप ठीक हो कि निर्गुण-निराकाररुप ठीक हो, अद्वैत सिद्धान्त ठीक हो या द्वैत सिद्धान्त ठीक हो, भगवानमा मन लाग्यो कि लागेन, एकान्त पाइयो कि पाइएन, शान्ति भयो कि भएन आदि, आदि । यी सबै द्वन्द्वहरुसंग सम्बन्ध नभएपछि साधक निर्द्वंद हुन्छ । अर्को शब्दमा, साधकको अन्तःकरणमा कुनै तर्फ झुकाव हुन्छ भने उसलाई द्वान्दातीत भनिंदैन ।

कर्मयोगी सबै प्रकारको द्वन्द्वहरुदेखि अतीत हुन्छ, यसैले ऊ सुखपूर्वक संसार-बन्धनदेखि मुक्त हुन्छ ।

कुनै पनि कर्तव्य-कर्म निर्विघ्नरूपले पूरा हुनु सिद्धि हो र कुनै प्रकारले विघ्न, वाधाले गर्दा पूरा नहुनु असिद्धि हो । सिद्धि र असिद्धिमा राग-द्वेष, हर्ष-शोक आदि विकारहरु नहुनु नै सिद्धि-असिद्धिमा सम रहनु हो ।

आफ्नो केही पनि होइन, आफ्नोलागि केही चाहिंदैन र आफ़्नोलागि केही गर्नु छैन -- यी तीनै कुरा ठीक ठीक अनुभवमा आयो भने मात्रै सिद्धि-असिद्धिमा पूर्णत: समता आउनेछ  । 

            

कर्मयोगी कर्म गर्दा पनि बाँधिंदैन भने कर्म नगर्दा ऊ वांधिने भन्ने सवाल नै आउँदैन ।ऊ दुवै अवस्थाहरुमा निर्लिप्त रहन्छ । शरीर-निर्वाहकोलागि कर्म गर्ने कर्मयोगी कर्महरुसँग नबाँधिए जस्तै शास्त्रविहित सम्पूर्ण कर्महरु गर्ने कर्मयोगी पनि कर्महरुसँग वाँधिंदैन । 

कर्मयोगमा कर्म गर्नु, धेरै कर्म गर्नु, कम कर्म गर्नु अथवा नगर्नु बन्धन अथवा मुक्तिको कारण होइन । कर्महरुसँगको लिप्तता नै बन्धनको र निर्लिप्तता नै मुक्तिको कारण हो । जस्तो एउटा व्यक्ति नाटकमा लक्ष्मणको र अर्को व्यक्ति मेघनादको अभिनय गर्छ र दुवै व्यक्ति आफ्नो-आफ्नो अभिनय ठीक ठीक गर्दा पनि निर्लिप्त रहन्छन् अर्थात् आफूलाई वास्तवमा साँच्चिकै लक्ष्मण या मेघनाद मान्दैनन् । त्यस्तै कर्मयोगी आफ्नो वर्ण, आश्रम, अनुसार कर्तव्यको पालन गरी गरी ती कर्महरुसँग निर्लिप्त रहन्छ अर्थात् तिनसँग आफ्नो कुनै सम्बन्ध मान्दैन । उसको सम्बन्ध नित्य निरन्तर रहने स्वरूपसँग रहन्छ, प्रतिक्षण परिवर्तनशील प्रकृतिसँग होइन । यसैले उसको स्थिति स्वाभाविक नै समतामा रहन्छ । समतामा स्थिति रहने हुनाले ऊ कर्म गर्दा पनि ती कर्महरुसँग बाँधिंदैन । 

अझ विचार गर्दा, समता स्वतःसिद्ध छ । यो प्रत्येक मनुष्यको अनुभव हो, अनुकूल परिस्थितिमा हामी जे जस्तो हुन्छौँ, प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि हामी त्यस्तै नै हुन्छौं । दुवै परिस्थितिमा हामी एकै नहुने भए दुई छुट्टा-छुट्टै परिस्थितिको हामीलाई ज्ञान कसरी हुने ? यसवाट सिद्ध हुन्छ, परिवर्तन परिस्थितिहरुमा हुन्छ, आफ्नो स्वरूपमा होइन । यसैले परिस्थितिहरु वदलिए पनि स्वरूपले हामी सम (जस्ता-को-तस्तो) नै रहन्छौं । भूल यही हुन्छ, हामी परिस्थितिहरुतिर हेर्छौं, तर स्वरूपतिर हेर्दैनौं । आफ्नो सम स्वरूपतिर न हेर्नाको कारण नै हामी आउने-जाने परिस्थितिहरुवाट सुखी-दुःखी हुन्छौं ।