No. 96
श्लोक ३५
श्लोक ३५
राम्रोसँग आचरणमा ल्याइएको अरुको धर्म भन्दा गुणहरु कम भए पनि आफ्नो धर्म श्रेष्ठ छ । आफ्नो धर्ममा मर्न पनि कल्याणकारक छ र अरुको धर्म डरलाग्दो छ ।
स्वधर्म पालन गर्ने मनुष्यको दृष्टि धर्ममा नै हुन्छ । धर्ममा दृष्टि रहँदा उसको धर्मसँग सम्बन्ध रहन्छ ।
परमात्मप्राप्ति चाहने साधकलाई धन, मान, वड़ाई, आदर, आराम, पाउने इच्छा हुँदैन । यही कारण धन, मान नपाउँदा उसलाई कुनै चिन्ता हुँदैन र यदि प्रारव्धद्वारा पाई नै हाले पनि उसलाई कुनै प्रसन्नता हुँदैन । किनकि उसको ध्येय केवल परमात्मा पाउने मात्रै हुन्छ, धन, मान पाउने हुँदैन । त्यसैले त्यस्तो साधकद्वारा कर्तव्यरूपले मिलेको लौकिक कार्यहरु पनि सुचारुरुपले र पवित्रतापूर्वक हुन्छन् । परमात्मप्राप्तिको उद्देश्य भएकोले उसका सबै कर्म परमात्माकोलागि नै हुन्छन् । परमात्मप्राप्तिको लक्ष रहँदा संसारमा पराजय, हानि, कष्ट आदि पाउँदा पनि साधकको अन्तःकरणमा स्वाभाविक प्रसन्नता रहन्छ । अनुकूल-प्रतिकूल परिस्थितिहरु उसकोलागि साधन सामग्री हुन्छन् ।
आफ्नो कल्याण चाहने साधकले दृढ निश्चय गरेर
आफ्नो स्वधर्म (आफ्नो स्वाभाविक कर्म) को पालनमा तत्परतापूर्वक लाग्दा
कुनै कष्ट, दुःख आउँदा पनि ऊ स्वधर्मदेखि विचलित हुँदैन । यति मात्रै होइन,
ती दुःख,कष्ट पनि उसलाई तपस्याले जस्तो प्रसन्न वनाउँछन् ।
शरीरलाई 'म' र 'मेरो मान्दा नै संसारमा राग-द्वेष हुन्छ । राग-द्वेष रहनाले हामीलाई स्वधर्म-परधर्मको ज्ञान हुँदैन । यदि शरीर 'म' (स्वरूप) हुँदो हो त 'म' रहँदा शरीर पनि रहने थियो र शरीर नरहँदा 'म' पनि रहने थिएन । यदि शरीर 'मेरो' भए यो शरीर पाएपछि अरु केही पाउने इच्छा हुनु नपर्ने । इच्छा रहिरहे यो सिद्ध भयो, वास्तवमा 'मेरो' (आफ्नो) वस्तु अझसम्म पाइएको छैन र पाइएको वस्तु पनि आफ्नो होइन ।
शरीरलाई हामी आफूले ल्याएका होइनौं, यहाँवाट जाँदा लिएर जान सक्ने पनि होइनौं, यसलाई आफ्नो इच्छा अनुसार परिवर्तन गर्न सक्ने पनि होइनौं, अनि यो शरीर 'मेरो' कसरी हुने ? 'शरीर म होइन र शरीर मेरो होइन' भन्ने विवेक हामीलाई हरदम भइ नै रहेको हुन्छ । तर हामीले यो ज्ञानलाई महत्व नदिंदा हाम्रो राग-द्वेष नमेटिएको हो । यदि हामीले आफूमा भएको विवेकलाई महत्व दियौं भने वास्तविक तत्वको बोध हुनेछ हामीलाई । बोध भएपछि राग-द्वेष रहँदैनन् । राग-द्वेष नरहेपछि हाम्रो अन्तःकरणमा स्वधर्म-परधर्मको ज्ञान स्वतः प्रकट हुन्छ र त्यही अनुसार हाम्रा चेष्टा (कोशीश)हरु पनि हुन्छन् ।
परधर्मको पालन गर्न अहिले (वर्तमानमा) सजिलो जस्तो भए पनि पछि गएर यो भयावह हुन्छ । 'स्वार्थभाव'लाई त्यागेर अरुको हितकोलागि स्वधर्मको पालन गरे हामीलाई कुनै भय हुने छैन ।
परमात्मा र उहाँको अंश (जीवात्मा) 'स्वयं' हो तथा प्रकृति र प्रकृतिको
कार्य (शरीर र संसार) 'अन्य' हो । स्वयंको धर्म 'स्वधर्म' हो र अन्यको धर्म
'परधर्म' हो । सूक्ष्म दृष्टिले हेर्ने हो भने निर्विकरता, निर्दोषता,
अविनाशिता, नित्यता, निश्कमता, निर्ममता स्वयंका धर्म हुन्, ती सबै
'स्वधर्म' हुन् । उत्पन्न हुने, उत्पन्न भएर रहनु, वदलिनु, वढ्नु, क्षीण
हुनु तथा नष्ट हुनु त्यस्तै, भोग र संग्रहको इच्छा, मान-वड़ाईको इच्छा आदि
शरीरका धर्म जति 'परधर्म' हुन् । स्वयंमा कहिले, कुनै परिवर्तन हुँदैन,
यसैले स्वयंको नाश हुँदैन; तर शरीरमा निरन्तर परिवर्तन भइरहन्छ, यसैले
शरीरको नाश हुन्छ । यो दृष्टिले स्वधर्म अविनाशी र परधर्म नाशवान् हो ।
त्याग (कर्मयोग), बोध (ज्ञानयोग) र प्रेम (भक्तियोग) -- यी तीनै स्वतःसिद्ध भएकोले स्वधर्म हुन् । स्वधर्ममा अभ्यासको आवश्यकता पर्दैन; किनकि अभ्यास शरीरको सम्बन्धले हुन्छ र शरीरको सम्बन्धले जे जति हुन्छन्, ती सबै परधर्म हुन् ।
त्याग (कर्मयोग), बोध (ज्ञानयोग) र प्रेम (भक्तियोग) -- यी तीनै स्वतःसिद्ध भएकोले स्वधर्म हुन् । स्वधर्ममा अभ्यासको आवश्यकता पर्दैन; किनकि अभ्यास शरीरको सम्बन्धले हुन्छ र शरीरको सम्बन्धले जे जति हुन्छन्, ती सबै परधर्म हुन् ।
योगी हुनु स्वधर्म हो, भोगी हुनु परधर्म हो ।
निर्लिप्त रहनु स्वधर्म हो, लिप्त हुनु परधर्म हो । सेवा गर्नु स्वधर्म हो,
सेवा खोज्नु परधर्म हो । प्रेमी हुनु स्वधर्म हो, रागी हुनु परधर्म हो ।
निष्काम, निर्मम र अनासक्त हुनु स्वधर्म हो, कामना, ममता र आसक्ति गर्नु
परधर्म हो । छोटोमा, प्रकृतिसँगको सम्बन्ध विना (स्वयं)मा हुने सबै
'स्वधर्म' हुन् र प्रकृतिको सम्बन्धले हुने सबै 'परधर्म' हुन् । स्वधर्म
चिन्मय-धर्म र परधर्म जडधर्म हो ।
परमात्माको अंश (शरीरी) 'स्व' हो र प्रकृतिको अंश (शरीर) 'पर' हो । 'स्व'का दुई अर्थ हुन्छन् -- (१) 'स्वयं'; (२) 'स्वकीय' अर्थात् परमात्मा । यो दृष्टिले आफ्नो स्वरूपबोधको इच्छा तथा स्वकीय परमात्माको इच्छा -- दुवै स्वधर्म हुन् ।
पुरुष (चेतन)को धर्म हो -- स्वतःसिद्ध स्वाभाविक स्थिति र
प्रकृति (जड)को धर्म हो -- स्वतःसिद्ध स्वाभाविक परिवर्तन शीलता । पुरुषको
धर्म 'स्वधर्म' र प्रकृतिको धर्म 'परधर्म' हो ।
हामीमा दुई किसिमको इच्छा रहन्छ -- 'सांसारिक' अर्थात् भोग एवं संग्रहको
इच्छा र 'परमर्थिक' अर्थात् आफ्नो कल्याणको इच्छा । भोग र संग्रहको इच्छा
'परधर्म' अर्थात् शरीरको धर्म हो; किनकि असत् शरीरसँग सम्बन्ध जोड्दा नै
भोग र संग्रहको इच्छा हुने हो । आफ्नो कल्याणको इच्छा 'स्वधर्म' हो,किनकि
परमात्माको नै अंश हुनाले स्वयम्को इच्छा परमात्माको नै हो, संसारको होइन ।
स्वधर्म पालन गर्न मनुष्य स्वतन्त्र छ; किनकि आफ्नो कल्याण गर्न शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि आदिको आवश्यकता छैन, वरु यिनीहरुदेखि विमुख हुने आवश्यकता छ । शरीर आदिको सहायता विना परधर्मको पालन हुने सक्तैन ।
स्वयं परमात्माको अंश हो र शरीर संसारको अंश हो । मनुष्यले परमात्मालाई आफ्नो मान्नु उसकोलागि 'स्वधर्म' हुन्छ, र संसारलाई आफ्नो मान्नु उसकोलागि 'परधर्म' हुन्छ । शरीरसँग आफ्नो सम्बन्ध नमानेर परमात्मप्राप्तिकोलागि साधन गर्ने मनुष्यको त्यो साधन पनि 'स्वधर्म' हुन्छ । नित्यप्राप्त परमात्मा अथवा आफ्नो स्वरूपको अनुभव गर्ने सबै साधनहरु 'स्वधर्म' हुन्, र संसारतिर लैजाने सबै कर्म 'परधर्म' हुन् । यो दृष्टिले हेर्दा, कर्मयोग, ज्ञानयोग र भक्तियोग -- तीनै योगमार्ग सबै मनुष्यको 'स्वधर्म' हुन् । यसको उल्टो शरीरसंग आफ्नो सम्बन्ध मानेर भोग र संग्रहमा लाग्नु मनुष्यको 'परधर्म' हो ।
तीनै शरीर -- स्थूल, सुक्ष्म र कारण -- गरिने तीर्थ, व्रत, दान, तप, चिन्तन, ध्यान, समाधि सबै कर्म सकामभावले अर्थात् आफ़्नोलागि गरे 'परधर्म' हुन्छ र निष्कामभावले अर्थात् अरुको हितकोलागि गरे 'स्वधर्म' हुन्छ । किनभने स्वरूप निष्काम छ र सकामभाव आउने नै प्रकृतिको सम्बन्धले हो । त्यसैले कामना हुँदा 'परधर्म' हुन्छ । स्वधर्म मुक्त गर्ने र परधर्म वांधने खालको हुन्छ ।
हाम्रो खास काम हो -- परधर्मदेखि विमुख हुने र स्वधर्मको सम्मुख हुने । यस्तो गर्न हामी (मनुष्य) नै सक्छौं । स्वधर्मको सिद्धिकोलागि नै मनुष्य शरीर मिलेको छ हामीलाई । परधर्म त् अरु योनिहरुमा तथा भोगप्रधान स्वर्गादि लोकहरुमा पनि
संसारमा हुने जति सबै दुःख, शोक, चिन्ता सबै परधर्मको आश्रय लिंदा नै हुन्छन् । परधर्मको आश्रय छोडेर स्वधर्मको आश्रय लिंदा सदैव, सर्वथा, सर्वदा रहने आनन्दको प्राप्ति हुन्छ ।
No comments:
Post a Comment