No. 6
अझै पनि दोस्रो अध्यायको वारहौं श्लोकको नै व्याख्या गर्नुछ हामीलाई ।
भूतकाल वितिसकेको समय हो, त्यसैले भूतकाल हामीवाट टाढा छ , त्यस्तै भविष्यकाल आएकै छैन, त्यो पनि हामीवाट टाढा नै छ । अव गीता भन्छ, वर्तमान पनि हामीवाट त्यत्तिकै टाढा छ । जस्तो भूत र भविष्यसँग हाम्रो कुनै सम्बन्ध छैन, त्यस्तै वर्तमानसँग पनि हाम्रो (स्वरूप) सम्बन्ध छैन । जव सम्बन्ध नै छैन भने भूत, भविष्य र वर्तमानमा के फरक भयो ? यी तीनै कालहरु काल अन्तर्गत छन्, जवकि हाम्रो स्वरूप कालदेखि 'अतीत' छ । कालको त खण्ड हुन्छ, तर स्वरूप (सत्ता) अखण्ड छ । शरीरलाई आफ्नो स्वरूप मान्दा नै भूत, भविष्य र वर्तमानमा फरक देखिएको हो । वास्तवमा भूत, भविष्य र वर्तमान विद्यमान नै छैन स्वरूपमा स्थित भएको व्यक्ति (ज्ञानी) को दृष्टिमा ।
अनेक युग वदलिंदा पनि शरीरी (आत्मा) वदलिंदैन, यो जस्ताको तस्तो नै रहन्छ । किनकि यो परमात्माको अंश हो । तर शरीर वदलिई नै रहन्छ, क्षण मात्र पनि उही को उही रहँदैन, किनकि यो प्रकृतिको (संसार) अंश हो ।
'हलुवा' खाँदा 'घिउ' खाने क्रममा ।
केही दिनअघि चर्चा भएको 'आयु'को विषयमा हामी मध्ये धेरैलाई लाग्न सक्छ, हाम्रो आयु हाम्रो जन्मसँगै 'निश्चित' हुने हो भने हाम्रो परम्परामा 'आयु' वढाउने कसरत किन गरिन्छ ?
मेरो विचार: वास्तवमा हामीले जे सुकै गरे पनि हाम्रो आयु वढ्न सक्तैन, तर हामी हाम्रो 'आयु' नघटाउन चाहिं सक्छौं । विचरा हाम्रो स्थूल शरीरले के गर्न सक्छ र ? यो शरीरलाई कसैले 'तँ को' भनेर सोध्यो भने यसले जवाफ पनि दिन सक्तैन । हामीलाई राम्रो अथवा नराम्रो जे गर्ने हो यही मन नै हो । त्यसैले मनलाई दुइतिर वग्ने नदी भन्छ शास्त्र । अरु सामान्य नदीहरु एकातिर, समुद्रतिर नै जान्छन, तर मनरूपी नदी त दुइतिर वग्छ-- यो कि त आफ्नो उद्धार गर्नतिर लाग्छ, कि त आफ्नो पतन गर्नतिर लाग्छ ।
शास्त्रमा आफ्नो उद्धारतिर लाग्ने मार्गलाई 'श्रेय मार्ग' भनिन्छ, आफ्नो पतनतिर लाग्ने मार्गलाई 'प्रेय मार्ग' भनिन्छ । गीताको अर्जुन र कठोपनिषदको कुमार (उनको उमेर त्यो वेला केवल नौ वर्षको थियो) नचिकेताले श्रेय मार्ग छाने, अर्थात् आफूलाई आइपरेको जटिल परिस्थितिमा पनि आफ्नो 'उद्धार' नै रोजे ।
फेरि आयुकै विषयमा जाँदा, शास्त्र भन्छ, हामीले यति पटक हामीले सास फेर्ने भन्ने कुराको निर्णय पहिले नै भइ सकेको हुन्छ । हाम्रो आयु घटाउने काम हामीले (मनद्वारा) गर्छौं । हामीलाई थाहा नै छ, जुनसुकै आवेग आउँदा पनि हाम्रो मुटूको धड्कन वढ्छ, त्यो वेला हामी चाहिने भन्दा वढी सास फेर्छौं । अर्को शब्दमा, हाम्रो हरेक आवेगमा, काम (इच्छा)को आवेगमा, क्रोधको आवेगमा, लोभको आवेगमा, ईर्ष्याको आवेगमा हाम्रो सासको गति निश्चय नै वढ्छ । जति जति हामी आवेगको वशमा पर्छौं, त्यति त्यति हाम्रो सास घट्दै जान्छ । फेरि हामीलाई रोग लाग्दा पनि हाम्रो आयु अघिपछिको भन्दा वढी व्यय हुन्छ । अर्थात्, हामीलाई एक दिनमा खर्च हुने सास (एक दिनमा एक स्वस्थ व्यक्तिले २१,६०० पटक सास फेर्छ ) भन्दा वढी सास हामीवाट फेरियो भने हाम्रो सासको व्यय वढी हुने भयो ।
फेरि, हामीले के खाने भन्ने कुरोको निधो पनि मनले नै गर्ने हो । अनि हाम्रो आयु घटाउने र घट्न नदिने काम हाम्रो नै भएन त !
हामी हाम्रो मनद्वारा नै आफ्नो शरीरलाई नचाहिने कुरा खुवाइरहेका हुन्छौं । त्यसैले शास्त्र भन्छ, 'सात्त्विक आहार' गर । आहार भन्दा यहाँ हाम्रो स्थूल शरीरले लिने आहार मात्रै होइन, हाम्रो सूक्ष्म शरीर (मन)ले लिने आहारको वढी महत्त्व छ । यही क्रममा मैले मेरो गुरुवाट सुनेको: निरोगी हुन, हाम्रो आयु नघटाउन र हाम्रो ज्ञान अड्न हामीले चार कुराको अभ्यास गर्नु पर्छ । ती हुन्: (१) सात्विक आहार; (२) सात्विक चिन्तन; (३) सात्विक कर्म ; (४) सात्विक संग ।
गीताको सत्रौं अध्यायमा सात्विक आहारको वर्णन;
'आयु: सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्
राजसी भोजनको पनि वर्णन यसरी गरिन्छ गीतामा ।
'कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्ण रूक्ष विदाहिनः ।आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदा: ।।' अर्थ, 'अति तीतो, अति अमिलो, अति नुनिलो, अति तातो, अति पीरो, अति रूखो (सुक्खा) र अति दाहकारक आहार अर्थात् भोजनका पदार्थ राजस मनुष्यलाई प्यारो (मीठो) लाग्छ, यस्तो राजसी भोजन दुःख, शोक र रोगहरु निम्त्याउने हुन्छ ।'
अव तामसी भोजनको पनि वर्णन गरिहालौं न त ।
'यातायामं गतरसम् पूति पर्युषितं च यत् । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ।। सडेको, रसरहित, दुर्गन्धित (गन्हाउने), वासी र जूठो तथा महान् अपवित्र (माछा मासु) तामस मनुष्यलाई प्यारो लाग्छ ।
संक्षेपमा, माथि उल्लिखित यी तीन प्रकारका भोजनले नै हाम्रो आयु र गुण (सात्विक, राजस र तामस) निर्धारण हुने भयो । यही आधारमा सात्विक भोजनले साधकको 'आयु, सत्त्व गुण, बल, आरोग्य, सुख र प्रसन्नता वढाउने' काम गर्छ, राजसी भोजनले साधकलाई दुःख, शोक र रोगहरु प्रदान गर्छ । तर, तामसी भोजनले गर्ने प्रभावको वर्णन नै छैन गीतामा । किनकि तामसी भोजन मनुष्यले खाने भोजन नै भएन गीता अनुसार ।
हस् त हजुर, आजलाई यत्ति ।
हजुरहरुको
No comments:
Post a Comment