No. 35
श्लोक ४०
संकल्पहरुको
उत्पत्ति जसमा हुन्छ र तिनीहरुको पूर्ति जुन साधनहरुले हुन्छ, ती दुइको जो
प्रकाशक छ अथवा ती दुवै (उत्पत्ति र पूर्ति )लाइ जसवाट सत्ता मिल्छ,
त्यसमा जीवन-बुद्धि स्वीकार नगर्नु अनुभूतिको विरोध हो, र संकल्पहरुको
उत्पत्ति-पूर्तिमा नै जीवन-बुद्धि स्वीकार गर्नु आफ्नो अनुभूतिको अनादर
गर्नु हो । यही भूलले नै हाम्रो चित्त अशुद्ध भएको हो । अव विचार यो गर्नु
पर्यो कि संकल्पहरुको उत्पत्तिको उद्गम स्थान के हो र ती संकल्पहरुको
पूर्ति जुन साधनले हुन्छ, तिनीहरुको स्वरूप के हो ? जुन मान्यताहरुवाट कुनै
न कुनै प्रकारको भेदको उत्पत्ति हुन्छ, ती मान्यताहरुमा अहम्-बुद्धि
स्वीकार गर्दा संकल्पहरुको उत्पत्ति हुन्छ, र जुन वस्तुहरुवाट संकल्पहरुको
पूर्ति हुन्छ, ती सबै वस्तुहरु पर-प्रकाश्य (अरुवाट प्रकाशित) छन्,
परिवर्तनशील छन् र उत्पत्ति-विनाशयुक्त छन् । यही कारण संकल्प-पूर्तिको सुख
संकल्प-उत्पत्तिको हेतु वन्छ । (भनाइको मतलव, हाम्रो एउटा संकल्प-पूर्ति
भयो भने तत्कालै अर्को संकल्प उत्पन्न भैहाल्छ) । यसरी संकल्पको
उत्पत्ति-पूर्तिको क्रम सतत चली रहन्छ । त्यही क्रमसँग तादात्म्य गरेर
प्राणी अनेक प्रकारको अभावहरुमा अल्झिरहन्छ र दीनता र अभिमानको अग्निमा
जलिरहन्छ । यदि संकल्प-पूर्ति भन्दा अतीतको जीवनमा विश्वास भयो भने अथवा
त्यसको अनुभव भयो भने प्राणी वडो सुगमतापूर्वक शाश्वत शान्ति पाएर कृतकृत्य
हुन्छ ।
No. 35
श्लोक ४०
संकल्पहरुको
उत्पत्ति जसमा हुन्छ र तिनीहरुको पूर्ति जुन साधनहरुले हुन्छ, ती दुइको जो
प्रकाशक छ अथवा ती दुवै (उत्पत्ति र पूर्ति )लाइ जसवाट सत्ता मिल्छ,
त्यसमा जीवन-बुद्धि स्वीकार नगर्नु अनुभूतिको विरोध हो, र संकल्पहरुको
उत्पत्ति-पूर्तिमा नै जीवन-बुद्धि स्वीकार गर्नु आफ्नो अनुभूतिको अनादर
गर्नु हो । यही भूलले नै हाम्रो चित्त अशुद्ध भएको हो । अव विचार यो गर्नु
पर्यो कि संकल्पहरुको उत्पत्तिको उद्गम स्थान के हो र ती संकल्पहरुको
पूर्ति जुन साधनले हुन्छ, तिनीहरुको स्वरूप के हो ? जुन मान्यताहरुवाट कुनै
न कुनै प्रकारको भेदको उत्पत्ति हुन्छ, ती मान्यताहरुमा अहम्-बुद्धि
स्वीकार गर्दा संकल्पहरुको उत्पत्ति हुन्छ, र जुन वस्तुहरुवाट संकल्पहरुको
पूर्ति हुन्छ, ती सबै वस्तुहरु पर-प्रकाश्य (अरुवाट प्रकाशित) छन्,
परिवर्तनशील छन् र उत्पत्ति-विनाशयुक्त छन् । यही कारण संकल्प-पूर्तिको सुख
संकल्प-उत्पत्तिको हेतु वन्छ । (भनाइको मतलव, हाम्रो एउटा संकल्प-पूर्ति
भयो भने तत्कालै अर्को संकल्प उत्पन्न भैहाल्छ) । यसरी संकल्पको
उत्पत्ति-पूर्तिको क्रम सतत चली रहन्छ । त्यही क्रमसँग तादात्म्य गरेर
प्राणी अनेक प्रकारको अभावहरुमा अल्झिरहन्छ र दीनता र अभिमानको अग्निमा
जलिरहन्छ । यदि संकल्प-पूर्ति भन्दा अतीतको जीवनमा विश्वास भयो भने अथवा
त्यसको अनुभव भयो भने प्राणी वडो सुगमतापूर्वक शाश्वत शान्ति पाएर कृतकृत्य
हुन्छ ।
श्लोक ४०
मनुष्यलोकमा
यो समबुद्धिरुप धर्मको आरम्भको नाश हुँदैन तथा यसको अनुष्ठानको उल्टो फल
पनि हुँदैन र समताको अलिकति मात्रै पनि अनुष्ठान जन्म-मरणरूपी महान्
भयवाट रक्षा गर्छ ।
यही 'निष्काम'
कर्मवाट प्राप्त हुने समताको व्याख्या गर्दै भगवान भन्नुहुन्छ, यो समताको
केवल आरम्भ मात्रै भए पनि यो आरम्भको नाश हुँदैन ।
समताको आरम्भ के हो ?
मनमा यो समता प्राप्त गर्ने लालसा,
उत्कण्ठा मात्र पनि यो समताको आरम्भ हो । यो आरम्भको कहिले पनि कमी, अभाव
हुँदैन, किनकि सत्य वस्तुको लालसा पनि सत्य नै हुन्छ । मनुष्यलोकमा मनुष्य
नै यो समबुद्धि प्राप्त गर्ने अधिकारी हो । मनुष्य सिवाय अरु सबै
भोगयोनिहरु हुन् । त्यही हुनाले अरु योनिहरुमा विषमता (राग-द्वेष) को नाश
गर्ने अवसर छैन; किनकि भोग राग-द्वेषपूर्वक नै हुन्छ । यदि राग-द्वेष छैन
भने भोग हुँदै हुँदैन, केवल साधन मात्र हुन्छ ।
सकाम
भावले गरिएका कर्महरुमा मन्त्र-उच्चारण, यज्ञ-विधि आदिमा कुनै कमी रह्यो
भने त्यसको फल उल्टो हुन्छ । जस्तो, कोही छोराको जन्मकोलागि यज्ञ गर्छ भने
त्यो यज्ञको विधिमा कुनै त्रुटी भयो भने छोरा हुने त कुरै छोडौं, त्यो घरमा
कसैको मृत्यु समेत हुन सक्छ, अथवा विधिको कमी रहँदा यति उल्टो फल नहोला
पनि, तैपनि त्यो छोरो पूर्ण अंगहरुसहित जन्मंदैन ।
परन्तु जो मनुष्य यो समबुद्धि आफ्नो
अनुष्ठानमा ल्याउने प्रयत्न गर्छ, उसको प्रयत्नको अनुष्ठानको कहिले पनि
उल्टो फल हुँदैन । किनभने उसको अनुष्ठानमा फलको इच्छा हुँदैन । जवसम्म
फलेच्छा रहन्छ, तवसम्म समता आउँदैन र समता आएपछि फलेच्छा रहँदैन । अतः
त्यसको अनुष्ठानको विपरीत फल हुँदै हुँदैन, हुन सम्भव नै छैन ।
विपरीत फल के हो ?
संसारमा
विषमता हुनु नै विपरीत फल हो । सांसारिक कुनै कार्यमा राग हुनु र कुनै
कार्यमा दोष हुनु विषमता हो, यही विषमतावाट नै जन्म-मरणरुप बन्धन हुन्छ
। तर, जव मनुष्यमा समता आउँछ, तव उसमा राग-द्वेष रहँदैन र राग-द्वेष नरहे
विषमता रहँदैन । त्यसो भएपछि विपरीत फल हुने कुनै कारण नै छैन ।
फेरि चित्त-शुद्धिकै प्रसंगमा जाने हो कि ?
No. 35
श्लोक ४०
मनुष्यलोकमा
यो समबुद्धिरुप धर्मको आरम्भको नाश हुँदैन तथा यसको अनुष्ठानको उल्टो फल
पनि हुँदैन र समताको अलिकति मात्रै पनि अनुष्ठान जन्म-मरणरूपी महान्
भयवाट रक्षा गर्छ ।
यही 'निष्काम'
कर्मवाट प्राप्त हुने समताको व्याख्या गर्दै भगवान भन्नुहुन्छ, यो समताको
केवल आरम्भ मात्रै भए पनि यो आरम्भको नाश हुँदैन ।
समताको आरम्भ के हो ?
मनमा यो समता प्राप्त गर्ने लालसा,
उत्कण्ठा मात्र पनि यो समताको आरम्भ हो । यो आरम्भको कहिले पनि कमी, अभाव
हुँदैन, किनकि सत्य वस्तुको लालसा पनि सत्य नै हुन्छ । मनुष्यलोकमा मनुष्य
नै यो समबुद्धि प्राप्त गर्ने अधिकारी हो । मनुष्य सिवाय अरु सबै
भोगयोनिहरु हुन् । त्यही हुनाले अरु योनिहरुमा विषमता (राग-द्वेष) को नाश
गर्ने अवसर छैन; किनकि भोग राग-द्वेषपूर्वक नै हुन्छ । यदि राग-द्वेष छैन
भने भोग हुँदै हुँदैन, केवल साधन मात्र हुन्छ ।
सकाम
भावले गरिएका कर्महरुमा मन्त्र-उच्चारण, यज्ञ-विधि आदिमा कुनै कमी रह्यो
भने त्यसको फल उल्टो हुन्छ । जस्तो, कोही छोराको जन्मकोलागि यज्ञ गर्छ भने
त्यो यज्ञको विधिमा कुनै त्रुटी भयो भने छोरा हुने त कुरै छोडौं, त्यो घरमा
कसैको मृत्यु समेत हुन सक्छ, अथवा विधिको कमी रहँदा यति उल्टो फल नहोला
पनि, तैपनि त्यो छोरो पूर्ण अंगहरुसहित जन्मंदैन ।
परन्तु जो मनुष्य यो समबुद्धि आफ्नो
अनुष्ठानमा ल्याउने प्रयत्न गर्छ, उसको प्रयत्नको अनुष्ठानको कहिले पनि
उल्टो फल हुँदैन । किनभने उसको अनुष्ठानमा फलको इच्छा हुँदैन । जवसम्म
फलेच्छा रहन्छ, तवसम्म समता आउँदैन र समता आएपछि फलेच्छा रहँदैन । अतः
त्यसको अनुष्ठानको विपरीत फल हुँदै हुँदैन, हुन सम्भव नै छैन ।
विपरीत फल के हो ?
संसारमा
विषमता हुनु नै विपरीत फल हो । सांसारिक कुनै कार्यमा राग हुनु र कुनै
कार्यमा दोष हुनु विषमता हो, यही विषमतावाट नै जन्म-मरणरुप बन्धन हुन्छ
। तर, जव मनुष्यमा समता आउँछ, तव उसमा राग-द्वेष रहँदैन र राग-द्वेष नरहे
विषमता रहँदैन । त्यसो भएपछि विपरीत फल हुने कुनै कारण नै छैन ।
फेरि चित्त-शुद्धिकै प्रसंगमा जाने हो कि ?
No comments:
Post a Comment