No. 122
श्लोक १६ कर्म के हो र अकर्म के हो -- यस्तो प्रकारले यो विषयमा विद्वान् पनि मोहित हुन्छन्, अतः त्यो कर्म तत्व म तिमीलाई राम्रोसँग भन्नेछु । यो कर्म तत्व जानेर तिमी अशुभ संसारबन्धनदेखि मुक्त हुनेछौ ।
तामस र राजस त्यागमा कर्महरुको स्वरूपले त्याग
हुँदा पनि कर्महरुसँग सम्बन्ध-विच्छेद हुँदैन । कर्महरुमा फलेच्छा र
आसक्तिको त्याग 'सात्विक' त्याग हो । सात्विक त्यागमा स्वरूपले कर्म गर्नु
पनि वास्तवमा अकर्म नै हो; किनकि सात्विक त्यागमा कर्महरुसँग
सम्बन्ध-विच्छेद हुन्छ । अतः गरिरहँदा पनि निर्लिप्त रहनु वास्तवमा अकर्म
हो ।
शास्त्रहरू तत्वले
जान्ने विद्वान् पनि अकर्म के हो -- यो विषयमा मोहित हुन्छन् । अतः कर्म
गर्दा पनि र नगर्दा पनि जीव नबाँधियोस्, यो तत्व सम्झंदा (बुझ्दा) नै कर्म
के हो र अकर्म के हो भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ । अर्जुन युद्धरुप कर्म नगर्न
कल्याणकारक सम्झन्छन् । यसैले भगवान भन्नुहुन्छ, 'युद्धरूप कर्महरु
त्यागेर मात्रै तिम्रो अकर्म-अवस्था (बन्धनवाट मुक्ति) हुँदैन, वरु युद्ध
गर्दा गर्दै पनि तिमी अकर्म-अवस्था प्राप्त गर्न सक्छौ; त्यसैले अकर्म के
हो भन्ने तत्व बुझ्नु पर्यो तिमीले।'
निर्लिप्त रही रही
कर्म गर्ने र कर्म गरिरहँदा निर्लिप्त रहने अवस्था नै वास्तवमा
अकर्म-अवस्था हो । साधारण मनुष्यहरूमा कर्म र अकर्मको तात्विक निर्णय गर्न
सक्ने सामर्थ्य छैन । शास्त्रहरुका ठूला ठुला जानकारहरुवाट पनि यो विषयमा
भूल हुन्छ । कर्म र अकर्मको तत्व जान्न उनीहरुको बुद्धि अलमलिन्छ ।
तात्पर्य, कर्मको र अकर्मको तत्व कि त कर्मयोगवाट सिद्ध भएका अनुभवी
महापुरुष जान्दछन् कि त भगवान जान्नुहुन्छ ।
कर्ममा फसेको जीव
कर्मवाट मुक्त हुन पनि सक्छ । यहाँ भगवान प्रतिज्ञा गर्नुहुन्छ, 'म त्यो
कर्म-तत्व तिमीलाई भलिभाँती भन्नेछु, जसवाट कर्म गर्दा गर्दै पनि ती कर्म
बन्धनकारक नहून् । अर्को शब्दमा, म तिमीलाई कर्म गर्ने त्यो विद्या
सिकाउँछु, जुन जानेर कर्म गर्दा गर्दै पनि तिमी जन्म-मरणरुप बन्धनदेखि
मुक्त हुनेछौ ।'
कर्म
गर्ने दुई मार्ग छन् -- प्रवृत्ति मार्ग र निवृत्ति मार्ग ।
प्रवृत्तिमार्गलाई 'कर्म गर्ने' र निवृत्तिमार्गलाइ 'कर्म नगर्ने' भन्छन् ।
यी दुवै मार्गले बाँध्ने होइनन् हामीलाई । चाहे प्रवृत्तिमार्ग होस्, चाहे
निवृत्तिमार्ग, हामीलाई बाँध्ने त हाम्रै आसक्ति, कामना, ममता हो ।
यदि कामना, ममता र आसक्ति छैन भने प्रवृत्तिमार्ग र निवृत्तिमार्ग दुवैमा
मनुष्य स्वतः मुक्त छ । यो कुरा बुझ्नु नै कर्म-तत्व बुझ्नु हो ।
दोश्रो अध्यायमा
भगवानले 'कर्महरुमा योग नै कुशलता हो' भनेर कर्म तत्व वताउनु भएको छ ।
तात्पर्य हो, कर्मबन्धनवाट छुट्ने वास्तविक उपाय 'योग' अर्थात् समता नै हो ।
परन्तु अर्जुनले यो कुरा बुझ्न सकेनन् । यसैले भगवान यो तत्व फेरि
सम्झाउने प्रतिज्ञा गरिरहनु भएको छ ।
कर्मयोग कर्म होइन,
सेवा हो । सेवामा त्यागको मुख्यता हुन्छ । सेवा र त्याग -- यी दुवै कर्म
होइनन् । यी दुईमा विवेकको नै प्रधानता छ । हामीसँग भएका शरीर,
इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि आदि वस्तुहरु सबै हामीले पाइएका हुन् र हामीवाट
छुट्छन । पाइएका वस्तुलाई आफ्नो मान्ने अधिकार हामीलाई छैन । संसारवाट
पाइएका वस्तुहरु संसारको नै सेवामा लगाइदिने हाम्रो अधिकार हो ।
हाम्रो आफ्नो वस्तु स्वरूप) को त्याग हुनै सक्तैन र आफ्नो नभएको वस्तु
(शरीर र संसार) सँग त्याग स्वतःसिद्ध छ । त्याग त्यसैको हुन्छ, जुन आफ्नो
होइन, तर जसलाई भूलले आफ्नो मानिएको छ । वास्तवमा आफ्नोपनको मान्यताको नै
त्याग हुन्छ । जुन वस्तु आफ्नो हुँदै होइन, त्यसलाई आफ्नो नमान्नु कसरी
त्याग हुन्छ ? यो त विवेक हो ।
विवेक कुनै कर्मको फल
होइन । यो विवेक सबै प्राणीहरुलाई अनादिकालदेखि स्वतः प्राप्त छ । विवेक
कुनै शुभ कर्मको फल भए विवेक विना त्यो शुभ कर्म को गर्थ्यो ? किनकि विवेक
द्वारा नै मनुष्य शुभ र अशुभ कर्मको भेदलाई जान्दछ तथा अशुभ कर्म त्यागेर
शुभ कर्मको आचरण गर्छ । अतः विवेक शुभ कर्मको कारण हो, कार्य होइन । यो
विवेक स्वतःसिद्ध छ । यसैले कर्मयोग पनि स्वतःसिद्ध छ, अर्थात् कर्मयोगमा
परिश्रम छैन । यस्तै ज्ञानयोगमा आफ्नो असंग स्वरूप स्वतःसिद्ध छ र
भक्ति-योगमा भगवानसँग सम्बन्ध स्वतःसिद्ध छ ।
जीव स्वयं शुभ छ र परिवर्तनशील संसार अशुभ छ । जीव स्वयं परमात्माको नित्य अंश हुँदा पनि परमात्मासँग विमुख भएर अनित्य संसारमा फँसेको छ । भगवान भन्नुहुन्छ, 'म त्यो कर्म तत्वको वर्णन गर्छु, जुन जानेर कर्म गरे तिमी अशुभदेखि मुक्त हुनेछौ ।
कर्मयोगको तात्पर्य, 'कर्म' संसारकोलागि र 'योग' आफ़्नोलागि । कर्मका दुई अर्थ हुन्छन् -- कर्म गर्नु र नगर्नु । यी दुवै (कर्म गर्नु र नगर्नु) प्राकृत अवस्थाहरु हुन् । यी दुवै अवस्थाहरुमा अहंता रहन्छ । कर्म गर्दा 'कार्य' रूपले अहंता रहन्छ, र कर्म नगर्दा 'कारण' रूपले । अहंता रहुन्जेल संसारसँग सम्बन्ध छ । परन्तु 'योग' दुवै अवस्थाहरु भन्दा अतीत छ । त्यो योगको अनुभव गर्न अहंतादेखि रहित हुनु आवश्यक छ । अहंतादेखि रहित हुने उपाय हो -- कर्म गरी गरी अथवा नगरी योगमा स्थित रहने र योगमा स्थित रहेर कर्म गर्ने अथवा नगर्ने । अर्थ, कर्म गर्नु अथवा नगर्नु -- दुबै अवस्थामा निर्लिप्तता रहोस् ।
कर्म गर्दा संसारसँग र कर्म नगर्दा
परमात्मासँग प्रवृत्ति हुन्छ -- यस्तो मान्दै संसारदेखि निवृत्त
भएर एकान्तमा ध्यान र समाधि लगाउनु पनि कर्म नै हो । एकान्तमा ध्यान र
समाधि लगाउँदा तत्वको साक्षात्कार हुनेछ -- यस्तो प्रकारले भविष्यमा
परमात्मतत्व प्राप्ति गर्ने भाव पनि कर्मको सूक्ष्म रुप हो । कारण कि गर्ने
आधारमा नै भविष्यमा तत्वाप्रप्तिको आशा हुन्छ । परन्तु परमात्मतत्व गर्ने र
नगर्ने -- दुबैदेखि अतीत छ ।
भगवान भन्नुहुन्छ, 'म तिमीलाई त्यो
कर्म-तत्व भन्नेछु जुन जानेर तिमीलाई तत्काल परमात्मतत्वको प्राप्ति हुनेछ ।
यसकोलागि भविष्यको आशा गर्नु पर्दैन; किनकि परमात्मतत्व सम्पूर्ण देश,
काल, वस्तु, व्यक्ति, शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि, प्राण आदिमा
समानरूपमा परिपूर्ण छ । मनुष्य जहाँ छ, परमात्मा त्यहीं हुनुहुन्छ । कर्म
गर्दा अथवा नगर्दा -- दुवै अवस्थाहरुमा परमात्मतत्वको हामीसंग सम्बन्ध
जस्ताको तस्तो रहन्छ । केवल प्रकृतिजन्य क्रिया र पदार्थसँग सम्बन्ध मानेको
कारण नै त्यसको अनुभूति भइरहेको छैन ।
अहंतापूर्वक गरिएका साधन र साधनको अभिमान रहुन्जेल अहंता हट्दैन, झन् झन् दृढ हुन्छ; चाहे त्यो अहंता स्थूलरूपले (कर्म गर्नेसँग) रहोस् अथवा सूक्ष्मरूपले (कर्म नगर्नेसँग) रहोस् ।
'म गर्छु' भन्दा हुने अहंता 'म गर्दिन' भन्दा पनि छ । आफ़्नोलागि केही नगरे अर्थात् कर्ममात्र संसारको हितकोलागि गरे अहंता संसारमा विलीन हुन्छ ।
No comments:
Post a Comment