श्लोक १०
मुक्ति सबै
वर्णहरु, आश्रमहरुवाट हुन सक्छ " यसैले भगवानले आश्रमहरुको विस्तारले वर्णन
गर्नु भएन र वर्णहरूको वर्णन पनि कर्तव्यपालनको दृष्टिले गर्नुभएको हो ।
अर्जुन क्षत्रिय थिए र उनी युद्धरुप कर्तव्य-कर्म छोड्न चाहन्थे ।यसैले
भगवानले अर्जुनलाई आफ्नो कर्तव्य-कर्ममा लगाउन वर्णधर्मको वर्णन गर्नुभएको
हो । युद्ध गर्नु वर्णधर्म हो ।आश्रम धर्म होइन ।
त्यो भक्तियुक्त मनुष्य अन्त समयमा अचल मनले
योगबल द्वारा भृकुटीको वीचमा प्राणहरुलाई राम्रोसँग प्रविष्ट गरेर (शरीर
छोडेपछि) त्यो परम दिव्य पुरुषलाई नै प्राप्त गर्छ ।
'प्रयाणकाले
मनसाचलेन ……. स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम्' -- यहाँ भक्ति नाम प्रियताको
हो; किनकि त्यो तत्वमा प्रियता (आकर्षण) हुँदा नै मन अचल हुन्छ । त्यो
भक्ति अर्थात् प्रियता स्वयंसँग हुन्छ, मन-बुद्धिसँग होइन ।
अन्तकालमा
कवि, पुराण, अनुशासिता आदि विशेषणहरुले भनिएको सगुण-निराकार परमात्मामा
भक्तियुक्त मनुष्यको मन स्थिर हुनु अर्थात् सगुण-निराकार-स्वरूपमा
आदरपूर्वक दृढ हुनु नै मन अचल हुनु हो ।
पहिले
प्राणायामद्वारा पाइएको प्राणहरुलाई रोक्ने अधिकारको नाम 'योगबल' हो । त्यो
योगबल द्वारा दुवै भृकुटीको वीचमा रहेको द्विदल चक्रमा रहेको सुषुम्णा
नाडीमा प्राणहरु राम्रोसँग अडाएर ऊ (शरीर छोडेर दसौं द्वार) दिव्य परम
पुरुष पाउँछ ।
'तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम्' -- पदहरुको तात्पर्य हो, पूर्वश्लोकमा वर्णित दिव्य परम सगुण-निराकार परमात्मा प्राप्त हुन्छ उसलाई ।
यो
प्रकरणमा सगुण-निराकार परमात्माको उपासनाको वर्णन छ । यो उपासनामा
अभ्यासको आवश्यकता छ । प्राणायामपूर्वक मनलाई त्यो परमात्मामा लगाउनुलाई
अभ्यास भन्छन् । यो अभ्यास अणिमा,महिमा आदि सिद्धि प्राप्त गर्ने नभएर केवल
परमात्मा पाउन हो । यस्तो अभ्यास गरी गरी यस्तो अधिकार पाउनु कि जहिले
चाह्यो प्राणहरुलाई रोक्न सकियोस् र मनलाई जुन वेला चाह्यो त्यही वेला जहाँ
चाहियो त्यहीं लग्न सकियोस् । यस्तो अधिकार पाएको मनुष्यले अन्तकालमा
प्राणहरुलाई सुषुम्णा नाडीमा प्रविष्ट गराउन सक्छ
।
साधकले पहिले यो
निश्चय गर्ने, अज्ञानदेखि अत्यन्त पर (श्रेष्ठ), सब भन्दा अतीत
परमात्म-तत्व सबैको प्रकाशक, सबैको आधार र सबैलाई सत्ता-स्फूर्ति दिने
निर्विकार तत्व हो । त्यो तत्वमा नै साधकको प्रियता हुनुपर्छ, त्यो तत्वमा
नै उसको मनको आकर्षण हुनुपर्छ । त्यसो भए उसको मन त्यतातिर स्वाभाविक नै
लाग्नेछ ।
'भक्त्या युक्त'को तात्पर्य, संसारको
आसक्ति मेटिएपछि त्यो साधकलाई परमात्मासँग मात्रै आकर्षण रहन्छ, ऊ भक्त
हुन्छ । संसारी मनुष्य त अपरामा आकृष्ट हुने भएकोले 'विभक्त' अर्थात्
भगवानदेखि छुट्टै हुन्छन्, तर भगवानमा लागेको साधक विभक्त रहँदैन, 'भक्त'
अर्थात् भगवानसँग यौटै (अभिन्न) हुन्छ ।
'योग
बलेन' भन्नुको तात्पर्य, पहिले गरिएको योगाभ्यासको कारण अन्त समयमा हुने
अशक्त अवस्था उसलाई वाधा पुर्याउन सक्तैन, उसमा कुनै विकार पैदा गर्न
सक्तैन। प्राणायाम आदिको बल 'योगबल' हो ।
श्लोक ११
वेद्वेत्ताहरुले
भन्ने 'अक्षर'लाई वीतराग यति प्राप्त गर्छन् र साधक यसको प्राप्तिको इच्छा
गर्दै ब्रह्मचर्यको पालन गर्छन् । यस्तो पद म तिम्रोलागि संक्षेपले
भन्नेछु ।
'यदक्षरं ब्रह्मविदो वदन्ति' वेदहरु
जान्ने पुरुष यसलाई अक्षर-निर्गुण-निराकार भन्छन्, यसको नाश कहिले पनि छैन र
यो सदा-सर्वदा एकरूप, एकरस रहन्छ । यो तत्वलाई केही अघिको श्लोकमा 'अक्षरं
ब्रह्म परमम्' भनिएको छ, त्यही निर्गुण-निराकार तत्वको यहाँ 'अक्षर' नामले
वर्णन भएको छ ।
'विशन्ति यद्यतयो वीतरागा:' --
अन्त:करणमा रागको अत्यन्त अभाव भएको, अन्तःकरण महान् निर्मल भएको र हृदयमा
अद्वितीय परम तत्व पाउने उत्कट लगन लागेको प्रयत्नशील यति महापुरुष त्यो
तत्वमा प्रवेश गर्छन्, त्यो तत्व प्राप्त गर्छन् ।
'यदिच्छन्तो
ब्रह्मचर्यम् चरन्ति' -- त्यस्ता यतिहरु खालि परमात्मतत्व मात्रै उद्देश्य
भएका हुन्छन्, उनीहरु परमात्मप्राप्ति भन्दा अरु कुनै उद्देश्य नभएका
हुन्छन् र परमात्मप्राप्तिको इच्छा राखेर ब्रह्मचर्यको पालन गर्छन्
र सम्पूर्ण इन्द्रियहरुलाई संयम गर्छन अर्थात् कुनै पनि विषय
उनीहरु भोगबुद्धिले सेवन गर्दैनन् ।
'तत्ते
पदं संग्रहेण प्रवक्ष्ये' -- सबै साधनहरुको आखिरी फल त्यो पद अर्थात् त्यो
तत्व म तिमीलाई संक्षेपले भन्नेछु र राम्रोसँग भन्नेछु। संक्षेपले भन्नेको
अर्थ हो, शास्त्रहरुमा सर्वपपरि विलक्षण भनेर वताइएको तत्व हरेक व्यक्ति
पाउन सक्तैन -- यस्तो महिमा गाइएको पद (तत्व) कसरी प्राप्त हुन्छ भन्ने
कुरो म तिमीलाई भन्नेछु । राम्रोसँग भन्ने भनेको -- ब्रह्मको उपासना
गर्नेलाई ब्रह्म जसरी प्राप्त हुन्छ, त्यो किसिम म राम्रोसँग भन्नेछु ।
यो
श्लोकमा गौणताले चारै आश्रमहरुको वर्णन लिन सकिन्छ । 'यदक्षरं वेद्विदो
वदन्ति' पदहरुले गृहस्थाश्रमको संकेत गर्छन्; किनकि वेदहरुको अध्ययन गर्नु
ब्राह्मणको खास काम हो । 'विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः' पदहरुमा संन्यास र
वानप्रस्थको संकेत छ । 'यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति' पदहरुमा
ब्रह्मचर्याश्रमको संकेत छ ।
