No. 237 अव आठौँ अध्याय शुरु हुन्छ । श्लोक १, २, श्लोक ३ हे पुरुषोत्तम ! त्यो ब्रह्म के हो ? अध्यात्म के हो ? कर्म के हो ? अ

No. 237 

अव आठौँ अध्याय शुरु हुन्छ ।

अर्जुनले भने 

श्लोक १, २ 

हे पुरुषोत्तम ! त्यो ब्रह्म के हो ? अध्यात्म के हो ? कर्म के हो ? अधिभूत कसलाई भनिएको छ ? र अधिदैव कसलाई भनिन्छ ? यहाँ अधियज्ञ को हो ? र (त्यो अधियज्ञ) यो देहमा कसरी छ ? हे मधुसूदन ! वशीभूत अन्तःकरण भएको मनुष्यले हजुर अन्तकालमा कसरी जानिनु हुन्छ ?

       

'पुरुषोत्तम किं तदब्रह्म' -- हे पुरुषोत्तम ! यो ब्रह्म के हो अर्थात् 'ब्रह्म' शब्दले के बुझ्नु पर्छ ?

'किमध्यात्मम्' -- 'अध्यात्म' शब्दले हजुरको के अभिप्राय हो ? 

'किं कर्म' -- कर्म के हो अर्थात् 'कर्म' शब्दसँग हजुरको के भाव छ ?

'अधिभूतम् च किं प्रोक्तम्' -- हजुरले भन्नुभएको 'अधिभूत' शब्दको तात्पर्य के हो ?

'अधिदैवं किमुच्यते' -- 'अधिदैव' कसलाई भन्छन् ? 

'अधियज्ञ कथं कोत्र देहेस्मिन्' -- यो प्रकरणमा 'अधियज्ञ शब्दले कसलाई लिने ? यो 'अधियज्ञ' यो देहमा कसरी छ ? 

'मधुसूदन प्रयाण काले च कथं ज्ञेयोसि नियतात्मभिः -- हे मधुसूदन ! वशीभूत अन्तःकरण भएका अर्थात् संसारवाट सर्वथा हटेर अनन्यभावले केवल हजुरमा नै लागेका व्यक्तिहरु द्वारा अन्तकालमा हजुर कसरी जानिनु हुन्छ ? अर्थात् उनीहरु हजुरको कुन रुप जान्दछन् र कुन प्रकारले जान्दछन ? 

श्रीभगवानले भन्नुभयो 

श्लोक ३ 

परम अक्षर ब्रह्म हो (र) परा प्रकृति (जीव)लाई अध्यात्म भन्छन् । प्राणीहरुको सत्ता प्रकट गर्ने त्यागलाई कर्म भनिन्छ । 

'अक्षरं ब्रह्म परमम्' -- परम अक्षरको नाम ब्रह्म हो । गीतामा 'ब्रह्म' शब्द प्रणव, वेद, प्रकृतिको पनि वाचक हो, तैपनि यहाँ 'ब्रह्म' शब्दसँग 'परम' र 'अक्षर' विशेषण दिंदा यो शब्द सवोपरि, सच्चिदानन्दघन, अविनाशी, निर्गुण-निराकार परमात्माको वाचक हो । 

'स्वभावोध्यात्ममुच्यते' -- त्यसो त आत्मालाई लिएर गरिने वर्णन पनि अध्यात्म हो; अध्यात्म मार्गमा भएको मार्गको वर्णन पनि अध्यात्म हो र यो आत्माको विद्या पनि अध्यात्म हो । परन्तु यहाँ 'स्वभाव' विशेषणसँगको 'अध्यात्म' शब्द आत्माको अर्थात् जीवको हुनुपनाको (स्वरूपको) वाचक हो । 

   

भूतभावोदभवकरो विसर्गः कर्मसंगितः' -- देखिनमा आउने स्थावर-जंगम समस्त प्राणीहरु उनीहरुको भाव अथवा हुनुपनालाई प्रकट गर्ने विसर्ग अथवा त्यागलाई कर्म भन्छन् । 

महाप्रलयमा प्रकृतिको अकृय अवस्था हुन्छ तथा महासर्गमा प्रकृतिको सकृय अवस्था हुन्छ । यो सकृय अवस्थाको कारणले भगवानको संकल्प हो, 'म एउटा नै धेरै रुपहरु होउँ। ' यही संकल्पले सृष्टिको रचना हुन्छ । तात्पर्य हो, महाप्रलयमा अहंकार र संचित कर्महरु सहित प्राणीहरु प्रकृतिमा लीन हुन्छन् र ती प्राणीहरु सहित प्रकृति एक किसिमले परमात्मामा लीन हुन्छ । त्यो लीन भएको प्रकृतिलाई विशेष क्रियाशील गर्न केही अघि वर्णित भगवानको संकल्प नै विसर्ग अर्थात् त्याग हो । भगवानको यो संकल्प नै कर्महरुको आरम्भ हो । यही आरम्भवाट नै प्राणीहरुको कर्म-परम्परा चल्छ । कारण, महाप्रलयमा प्राणीहरुको कर्महरु  वन्दैनन्, त्यसमा प्राणीहरुको सुषुप्त अवस्था रहन्छ । महासर्गको आदिवाट कर्महरु शुरु हुन्छन् ।

चौधौं अध्यायमा आएको छ -- परमात्माको मूल प्रकृतिको नाम 'महद्ब्रह्म' हो । त्यो प्रकृतिमा लीन भएका जीवहरुलाई प्रकृतिसँग विशेष सम्बन्ध गराइदिने अर्थात् जीवहरुलाई आफ्नो आफ्नो कर्महरुको फलस्वरूप शरीरहरुसँग सम्बन्ध गराइदिनु नै परमात्मा द्वारा प्रकृतिमा गर्भ-स्थापन गर्नु हो । तिनमा पनि छुट्टा छुट्टै योनिहरुमा तरह-तरहका पैदा हुने सबै शरीरहरुको उत्पत्तिमा प्रकृति हेतु छ र तिनीहरुमा जीवरूपले भगवानको अंश छ -- 'ममैवांशो जीवलोके' । यसरी प्रकृति र पुरुषको अंशले सम्पूर्ण प्राणीहरु पैदा हुन्छन् । 

तेर्हौं अध्यायमा भगवानले भन्नुभएको छ कि उत्पन्न भएका समस्त स्थावर-जंगम प्राणीहरु सबै क्षेत्र (प्रकृति)र क्षेत्रज्ञ (पुरुष) को संयोगले नै हुन्छन् । क्षेत्र-क्षेत्रज्ञको विशेष संयोग अर्थात् स्थूलशरीर धारण गराउन भगवानको संकल्प-रुप विशेष सम्बन्ध नै स्थावर-जंगम प्राणीहरुको स्थूलशरीर पैदा गर्ने कारण हो । त्यो संकल्प हुनमा भगवानको कुनै अभिमान छैन, तर जीवहरुका जन्म-जन्मान्तरहरुका कर्म-संस्कार महाप्रलयमा परिपक्क भएर जव फल दिन उन्मुख हुन्छन्, त्यो वेला भगवानको संकल्प हुन्छ । यसरी जीवहरुको कर्महरुको प्रेरणाले भगवानमा 'म एउटा नै धेरै होउँ' भन्ने संकल्प हुन्छ ।

सम्पूर्ण मनुष्य द्वारा हुने विहित र निषिद्ध क्रियाहरुको नाम 'कर्म' हुन् ।तात्पर्य, मुख्य कर्म त भगवानवाट भएको संकल्प हो त्यसपछि कर्म-परम्परा चल्छ ।

स्वभावोध्यात्ममुच्यते' -- 'परा प्रकृति' भगवानको स्वभाव हो -- प्रकृतिम् विद्धि मे पराम्' । प्रकृति भनौं, स्वभाव भनौ, यौटै कुरो हो । यो परा प्रकृति अर्थात् जीव नै 'अध्यात्म' नामले भनिएको हो । यसैलाई भगवानले आफ्नो अंश पनि वताउनु भएको हो -- 'ममैवांशो जीवलोके'।  

'स्वभावोध्यात्ममुच्यते'को अर्को अर्थ छ, वालक, जवानी र वृद्धावस्थामा, जाग्रत, स्वप्न र सुषुप्तिमा, चौरासी लाख योनिहरुमा, सर्ग र प्रलयमा, महासर्ग र महाप्रलयमा पनि जीवको कहिले पनि अभाव हुँदैन -- 'नाभावो विद्यते सतः' अर्थात् यसको आफ्नो भाव (सत्ता या हुनुपना) सँधै विद्यमान रहन्छ । 

सृष्टि-रचनारुप कर्मको 'त्याग' भन्नुको तात्पर्य, यसमा स्थिरताको त्याग छ । कारण, तत्व स्थिर, अचल छ र त्यो स्थिरताको त्याग नै कर्म हो । 

भगवानको सृष्टि-रचनारूप कर्म नै आदि कर्म हो । यही आदि कर्मवाट कर्महरुको परम्परा चलेको छ । अतः 'कर्म' अन्तर्गत तीन प्रकारका कर्म आउँछन् -- (१) सृष्टिको रचना (२) फलजनक नहुने सम्पूर्ण क्रियाहरु र (३) पाप-पुण्य (शुभाशुभ कर्म); यी कर्महरु फलजनक हुन्छन् । 

भगवानका सृष्टि-रचनारूप कर्म वास्तवमा 'अकर्म' नै हुन् । भगवानले भन्नु पनि भएको छ -- 'तस्य कर्तारपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्' 'त्यो सृष्टि-रचनाको कर्ता हुँदा पनि म अव्यय परमेश्वरलाई तिमी अकर्ता नै जान, बुझ ।