138. No. 105 अझ पनि पहिला दुई श्लोकको नै वांकी

No.105

अझ पनि पहिला दुई श्लोकको नै वांकी

चेतनले आफ्नो सम्बन्ध जडसँग मानेपछि उसमा संसार (भोग) को पनि इच्छा हुन्छ र परमात्माको पनि । जडसँगको  सम्बन्धले नै हामी सत्-चित्-आनन्दस्वरूप परमात्माको इच्छा, अभिलाषा संसारवाट नै पूरा गर्न सांसारिक पदार्थहरुको इच्छा गर्न लाग्छौं । परिणामस्वरूप हाम्रा यी दुवै इच्छाहरु (स्वरूपबोध विना) कहिले पनि पूरा हुँदैन ।

संसार जान्नकोलागि संसारसंग छुट्टिनु पर्छ, परमात्मा जान्न परमात्मासँग अभिन्न हुनुपर्छ । किनकि स्वयंको संसारसंग भिन्नता र परमात्मासँग अभिन्नता छ । तर संसारको इच्छा गर्दा 'स्वयं' संसारसंग आफ्नो अभिन्नता या समीपता मान्छ, जुन सम्भव नै छैन । त्यस्तै परमात्माको इच्छा गर्दा 'स्वयं' परमात्मा भन्दा आफूलाई परमात्मा भन्दा भिन्न र टाढा मान्छ। हो, सांसारिक इच्छाहरु हटाउन पारमार्थिक इच्छा गर्नु बहुत उपयोगी छ । पारमार्थिक इच्छा तीव्र छ भने लौकिक इच्छाहरु स्वतः हराउँछन् । लौकिक इच्छाहरु पूरापूर मेटिएपछि पारमार्थिक इच्छा पूरा हुन्छ अर्थात् नित्यप्राप्त परमात्माको अनुभव हुन्छ । कारण कि वास्तवमा परमात्मा सदा सर्वदा विद्यमान हुनुहुन्छ, तर लौकिक इच्छाहरु रहँदा उहाँको अनुभव हुँदैन ।

अर्जुनलाई यहाँ 'महावाहो' अथवा शूरवीर भनेर भगवान भन्नुहुन्छ, 'तिमी यो 'काम'--रुप शत्रुको नाश गर्न समर्थ छौ ।'

संसारसँग सम्बन्ध राखी राखी 'काम'को नाश गर्नु धेरै गाह्रो छ । यो 'काम' ठूला ठूला व्यक्तिको विवेकलाइ  पनि ढाकेर उनीहरुलाई कर्तव्यच्युत गरिदिन्छ र ती व्यक्तिहरुको पतन हुन्छ । त्यसैले भगवान् यो कामलाई 'दुर्जय' भन्नुहुन्छ ।

'काम'लाई दुर्जय भन्नुको तात्पर्य यसवाट निकै सावधान हुनुमा हो, यसलाई दुर्जय मानेर निराश हुनुमा हैन ।

कुनै एक कामनाको उत्पत्ति, पूर्ति, आपूर्ति र निवृत्ति हुन्छ, यसैले, सबै कामनाहरु उत्पन्न र नष्ट हुन्छन् । परन्तु 'स्वयं' निरन्तर रहन्छ र कामनाहरु उत्पन्न र नष्ट हुने कुरा ऊ जान्दछ । अतः ऊ  कामनाहरुवाट सुगमतापूर्वक सम्बन्ध-विच्छेद गर्न सक्छ; किनकि वास्तवमा सम्बन्ध छँदै छैन । यसैले साधक कामनाहरुवाट कहिले पनि डराउनु हुँदैन ।आफ्नो कल्याणको उद्देश्य पक्का भएको साधक 'काम' सजिलै पार गर्न सक्छ ।

कामनाहरुको त्यागमा अथवा परमात्माको प्राप्तिमा सबै स्वतन्त्र, अधिकारी, योग्य र समर्थ छन् । परन्तु कामनाहरुको पूर्तिमा कोही पनि स्वतन्त्र, अधिकारी, योग्य समर्थ छैनन् । कारण कि कामना पूरा हुने नै होइनन् । परमात्माले मानव-शरीर आफ्नो प्राप्तिकोलागि नै दिनुभएको हो । त्यसैले कामना-त्याग कठिन छैन । सांसारिक भोग-पदार्थहरुलाई महत्व दिएको कारणले नै कामनाको त्याग गाह्रो जस्तो लाग्ने हो ।

सुख (अनुकूलता)को कामना मेटाउन नै भगवान समय समयमा 'दुःखको कामना नगर; कामना गर्यौ भने दुःख पाउनु पर्छ' भन्दै मनुष्यलाई दुःख (प्रतिकूलता) पठाउनुहुन्छ । सांसारिक पदार्थहरुको कामना गर्ने मनुष्य दुःखवाट कहिले पनि वच्न सक्तैन, यो त नियम नै हो । किनकि संयोगजन्य भोग नै दुःखको हेतु हो ।

'स्वयं' (स्वरूप)मा अनन्त बल छ । स्वरूपको सत्ता र बल पाएर नै बुद्धि, मन र इन्द्रियहरू सत्तावान् एवं बलवान् हुन्छन् । परन्तु जडसँग सम्बन्ध जोडेको कारण 'स्वयं' आफ्नो बललाई विर्सिरहेछ र आफूलाई बुद्धि, मन र इन्द्रियहरुको अधीन मानिरहेको छ । यही कारण, काम-रूपी शत्रु मार्न आफूले आफूलाई जान्नु र आफ्नो बल चिन्नु जरूरी छ ।    
      

काम जडको सम्बन्धले र जडमा नै हुन्छ । तादात्म्य हुँदा यो काम स्वयंमा प्रतीत हुन्छ । जडको सम्बन्ध नरहे 'काम' छँदै छैन । यसैले यहाँ 'काम'लाई मार्ने भन्नुको तात्पर्य, 'काम'को पूरापूर अभाव वताउनुमा नै छ । यसको विपरीत यदि 'काम' अर्थात् कामनाको सत्ता मानेर त्यसलाई हटाउने चेष्ट गर्यौं भने कामना मेटाउन कठिन छ । कारण कि वास्तवमा कामनाको स्वतन्त्र सत्ता छँदै छैन । कामना उत्पन्न हुन्छ र उत्पन्न हुने वस्तुको नाश हुन्छ, यो त नियमै हो । नयाँ कामना गरेनौं भने पहिलेका कामनाहरु आफैं मेटिन्छन् । यसैले, कामना मेटाउने तात्पर्य हो, नयाँ कामना नगर्ने ।

शरीर आदि संसारिक पदार्थलाई 'म', 'मेरो, र 'मेरोलागि' मान्दा नै आफूमा कमीको अनुभव हुने हो । तर भूलले गर्दा हामी त्यो कमीको पूर्ति पनि संसारिक  पदार्थहरुवाट गर्न  खोज्छौं । त्यसैले हामी ती पदार्थहरुको कामना गर्न थाल्छौं । तर आजसम्म संसारिक पदार्थहरुवाट कसैको पनि कमीको पूर्ति भएको छैन, हुने पनि छैन, हुँदा पनि हुँदैन, हुन सक्ने पनि होइन । किनकि स्वयं अविनाशी छ र पदार्थ नाशवान् छ । स्वयं अविनाशी भएर पनि विनाशीको कामना गर्दा लाभ त कुनै हुने होइन, अरु कुनै हानि हुन पनि वांकी रहँदैन । यसैले भगवान कामनालाई शत्रु वताउंदै यो कामनालाई मार्ने आज्ञा दिनुहुन्छ ।

यो कामनाको नाश कर्मयोगद्वारा सुगमताले हुन्छ । कारण, कर्मयोगको साधक संसारको सानो भन्दा सानो अथवा ठूलो भन्दा ठूलो प्रत्येक क्रिया परमात्मप्राप्तिको उद्देश्य राखेर अरुको हितकोलागि नै गर्छ, कामनाको पूर्तिकोलागि गर्दैन । उ प्रत्येक क्रिया निष्कामभावले एवं अरुको हित र सुखकोलागि नै गर्छ, आफ्नोलागि कहिले केही गर्दैन । ऊसँग भएको समय, समझ, सामग्री र सामर्थ्य उसको आफ्नो होइन, सबै पछि पाइएका हुन्, यसैले कुनै वेला पनि ऊवाट छुट्न सक्छन् । यसैले कर्मयोगी ती वस्तुहरुलाइ कहिले पनि आफ्नो र आफ्नोलागि मान्दैन र निःस्वार्थ भावले (संसारको नै मानेर) संसारको नै सेवामा लगाइदिन्छ, आफूसँग राख्दैन । आफ्नो नमान्दा नै त्यो कर्मयोगी संसारका सबै वस्तुलाई अरुको सेवामा लगाइ दिन सक्छ ।

कर्मयोगी आफ्नोलागि केही पनि गर्दैन, आफ्नोलागि केही पनि चाहँदैन र आफ्नो भन्ने केही पनि मान्दैन । यसैले उसका  कामनाहरुको नाश सजिलोसँग हुन्छ । कामनाहरुको नाश भएपछि उसको उद्देश्यको पूर्ति हुन्छ र ऊ आफू-आफूमा नै आफूले आफूलाई पाएर कृतकृत्य, ज्ञातज्ञातव्य र प्राप्त-प्राप्तव्य हुन्छ अर्थात् उसकोलागि केही गर्न, जान्न र पाउन वांकी रहँदैन ।

भगवानले इन्द्रियहरु, मन र बुद्धिको नाम त लिनुभयो, तर 'अहम्'को नाम लिनुभएन । अहम् बुद्धि भन्दा पर छ ।

स्वरूपको साक्षात्कार नहुन्जेल अहम् मा काम रहन्छ । सुख छ स्वरूपमा, तर कामले गर्दा मनुष्य जडतालाई सत्ता र महत्व दिएर जडतावाट सुख लिन खोज्छ । जडतासँग सम्बन्ध रहुन्जेल काम रहन्छ, जडतासँग सम्बन्ध-विच्छेद भएपछि 'प्रेम' हुन्छ ।

'काम' आफूमा छ । आफूमा भएकोले नै काम हाम्रोलागि वाधक हुन्छ । यदि यो काम आफूमा नभएर (इन्द्रिय-मन-बुद्धि)मा हुँदो हो त हामीलाई  के वाधा हुन्थ्यो र ? आफूमा काम भएर नै 'स्वयं' सुखी-दुःखी हुने हो, कर्ता-भोक्ता हुने हो । वास्तविक दृष्टिले हेर्ने हो भने काम पनि आफूमा मानिएको मात्रै हो, आफूमा छैन, त्यसैले यो मेटिन सक्छ । त्यसैले काम आफूमा छ, तर मानिएको छ ।

अहम् मा रहने वस्तुलाई मनुष्य आफूमा छ भन्ने मानिदिन्छ । आफूमा अहम् मानिएको छ र त्यो अहम् मा काम रहन्छ । त्यसैले अहम् रहुन्जेल अहम् को जातिको आकर्षण अर्थात् 'काम' रहन्छ । अहम् नहुँदा स्वयंको जातिको आकर्षण अर्थात् 'प्रेम' हुन्छ । काममा संसारतिर र प्रेममा परमात्मातिर आकर्षण हुन्छ ।

सम्पूर्ण त्रिलोकी, अनन्त ब्रहाण्ड विषय हुन् । विषय इन्द्रियहरुको एक देशमा छन्, इन्द्रियहरु मनको एक देशमा छन्, मन बुद्धिको एक देशमा छ, बुद्धि अहम् को एक देशमा छ र अहम् चेतन (स्वरूप)को एक देशमा छ । अतः चेतन अत्यन्त महान् छ । यो चेतन अन्तर्गत सम्पूर्ण त्रिलोकी, अनन्त ब्रह्माण्ड विद्यमान छन् । तर अपरा प्रकृतिको एक अंश अहम् सँग आफ्नो सम्बन्ध जोडेको कारण मनुष्य आफूलाई अत्यन्त सानो (एकदेशीय) देख्छ ।