No. 225 श्लोक २३ परन्तु ती तुच्छ बुद्धि भएका मनुष्यहरुलाई देवताहरुका आराधनाको फल अन्त हुने (नाशवान्) नै

No. 225 

श्लोक २३ 

परन्तु ती तुच्छ बुद्धि भएका मनुष्यहरुलाई देवताहरुका आराधनाको फल अन्त हुने (नाशवान्) नै मिल्छ । देवताहरुको पूजन गर्नेहरु देवताहरु नै पाउँछन् र मेरो भक्त मलाई नै पाउँछन् । 

'अन्तवत्तु फलम् तेषाम् तद्भवत्यल्पमेधसाम्' -- देवताहरुको उपासना गर्ने अल्पबुद्धियुक्त मनुष्यहरुलाई अन्त हुने अर्थात् सीमित र नाशवान् फल पाइन्छ । यहाँ एउटा शंका आउँछ, भगवानको विधानवाट पाइने फल त नित्य हुनुपर्ने, तर अनित्य फल किन पाइन्छ उनीहरुलाई  ? यसको उत्तर, एउटा त त्यस्ता भक्तमा नाशवान् पदार्थहरुको कामना छ र अर्को, उनीहरु देवताहरूलाई भगवानदेखि छुट्टै मान्छन् । यसैले उनीहरुलाई नाशवान् फल नै मिल्छ । तर उनीहरुलाई दुई उपायहरुले अविनाशी फल मिल्न सक्छ -- एक त उनीहरुले कामना नराखेर (निष्कामभावले) देवताहरुको उपासना गरे भने उनीहरुलाई अविनाशी फल मिल्छ र अर्को, उनीहरुले देवताहरुलाई भगवानदेखि भिन्न नसम्झेर, अर्थात् भगवतस्वरूप नै सम्झेर उनीहरुको (देवताहरुको) उपासना गरे भने त्यस्ता साधकहरुमा कामना रहिहाले पनि उचित समयमा उनीहरुलाई अविनाशी फल मिल्न सक्छ अर्थात् भगवात्प्राप्ति हुन सक्छ ।                               

यहाँ 'तत्' भन्नुको अर्थ, मैले विधान गरिएको फल त मिलिहाल्छ, तर कामना भएपछि त्यो फल नाशवान् हुन्छ । 

यहाँ 'अल्पमेधसाम्' भन्नुको तात्पर्य, त्यस्ता अल्पबुद्धि भएकालाई नियम त धेरै धारण गर्नुपर्छ, तर फल मिल्छ सीमित र अन्त हुने । परन्तु मेरो आराधना गरेदेखि यति धेरै नियमहरु पालना गर्नु पर्दैन तथा त्यति विधिहरुको आवश्यकता पनि छैन, तर फल मिल्छ असीम र अनन्त । यसरी देवताहरुको उपासनामा नियम हुन् धेरै, तर फल होस् थोरै र जन्म-मरणरूप बन्धन होस् । तर मेरो आराधनामा नियम कम होस्, फल धेरै होस् र कल्याण होस् -- यस्तो हुँदा पनि ती व्यक्तिहरु देवताहरुको उपासनामा लाग्छन् र मेरो उपासना गर्दैनन् । यसैले यिनीहरुको बुद्धि अल्प छ, तुच्छ छ । 

 

'देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि' -- देवताहरुको पूजन     

गर्ने देवताहरु पाउँछन् र मलाई पूजन गर्ने म नै पाउँछन् । यहाँ 'अपि' पदले यो सिद्ध हुन्छ , मेरो उपासना गर्नेको पनि कामना पूर्ति हुन सक्छ र मेरो मेरो प्राप्ति त भइ नै हाल्छ अर्थात् मेरो भक्त सकाम हुन् या निष्काम, यी सबै नै मलाई पाउँछन् । परन्तु भगवानको उपासना गर्नेको सबै कामना पूरा हुन्छन् भन्ने नियम छैन । भगवानले उचित ठान्नु भयो भने कामना पूरा गरि पनि दिनु हुन्छ, नगरि पनि दिनु हुन्छ अर्थात् उनीहरुको हित हुने भए पूरा गरिदिनु हुन्छ र अहित नहुने भए कति पुकारा गरे पनि, रोए पनि पूरा गरिदिनु हुन्न ।

यो नियम हो, भगवानको भजन गरे भगवानसँग नित्य-सम्बन्धको स्मृति हुन्छ; किनकि भगवानको सम्बन्ध सँधै रहने खालको छ । अतः भगवान प्राप्ति भएपछि फेरि संसारमा फर्केर आउनु पर्दैन -- 'यद्गत्वा न निवर्तन्ते' । परन्तु देवताहरुको सम्बन्ध सँधै रहने खालको होइन; किनकि त्यो कर्मजनित हो । अतः देवतालोकको प्राप्ति भएपछि       संसारमा फर्केर आउनै पर्छ । -- 'क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति' । 

मेरो भजन गर्ने मलाई नै प्राप्त गर्छन् -- यही भावलाई लिएर भगवानले अर्थार्थी, आर्त, जिज्ञासु र ज्ञानी -- यी चार किसिमका भक्तहरुलाई सुकृती र उदार भन्नुभएको हो । 

यहाँ 'मद्भक्ता यान्ति मामपि'को तात्पर्य हो, जीव जस्तो नै आचरणको भए पनि अर्थात् ऊ दुराचारी भन्दा दुराचारी भए पनि, आखिर हो त मेरो नै अंश । यदि संसारको आसक्ति र आग्रह नभए उसलाई मेरो प्राप्ति हुनेछ ।

सबै भगवतस्वरूप नै हो र भगवानको विधान पनि भगवतस्वरूप छ -- यस्तो हुँदा हुँदै पनि भगवानदेखि भिन्न संसारको सत्ता मान्नु र आफ्नो कामना राख्नु -- यी दुवै पतनका कारण हुन् । यिन मध्ये कामनाको सर्वथा नाश भयो भने संसार भगवतस्वरूप देखिन लाग्नेछ र संसार भगवतस्वरूप देखिन लाग्यो भने कामना मेटिनेछ । त्यसपछि क्रियाहरुवाट मात्रै भगवानको सेवा हुन थाल्नेछ । यदि संसार भगवतस्वरूप देखिनु र कामनाको नाश हुनु एकै चोटी भयो भने भन्नु नै के पर्यो र !

देवताहरुको उपासना गर्नेहरु वढी भन्दा वढी देवताहरुका पुनरावर्ती लोकहरुमा नै जान सक्छन्, तर भगवानको उपासना गर्नेहरु भगवान नै प्राप्त गर्छन् । हो, यदि साधकको देवताहरुमा भगवदबुद्धि भए र आफूमा निष्कामभाव भए उसको उद्धार हुनेछ अर्थात् उसले पनि भगवान पाउनेछ । परन्तु देवताहरुमा भगवदबुद्धि नभए र आफूमा निष्कामभाव पनि नभए त उद्धार हुने छैन ।

देवताहरुको उपासनाको दोष यो हो, त्यसको फल अन्त हुने खालको र नाशवान् छ; किनकि देवता आफैं पनि सीमित अधिकार भएका छन् । अतः भगवानलाई छोडेर अन्य देवताहरुको उपासना गर्ने अल्प बुद्धि भएका हुन् । यदि उनीहरुको अल्प बुद्धि नभएको भए नाशवान् फल दिने देवताहरुको उपासना किन गर्थे ? भगवानको मात्रै उपासना गर्थे अथवा देवताहरुमा भगवदबुद्धि गर्थे । भगवानको उपासना त धेरै सुगम छ, त्यसमा विधिको, नियमको, परिश्रमको जरुरत छैन । त्यसमा त खालि भावको मात्रै प्रधानता छ । परन्तु देवताहरुको उपासनामा क्रिया, विधि र पदार्थको प्रधानता छ ।

मनुष्यलाई संसारका जति नै विद्याहरुको, कला कौशलको ज्ञान भए    पनि त्यो 'अल्पमेधा' (तुच्छ बुद्धि भएको) नै हो । त्यो ज्ञानले  वास्तवमा अज्ञानलाइ दृढ गर्छ । परन्तु भगवान जान्नेलाई सांसारिक विद्या, कला-कौशल आदिको ज्ञान नहुँदा पनि ऊ 'सर्ववित्' (सबै जान्ने) हो ।