74. No. 47 श्लोक ५४ अर्जुनले भने हे केशव ! परमात्मामा स्थित स्थिर बुद्धि भएको मनुष्यको बुद्धिको कस्तो लक्षण हुन्छ ?

No. 47 

 

अर्जुनले भने 

 

श्लोक ५४ 

 

हे केशव ! परमात्मामा स्थित स्थिर बुद्धि भएको मनुष्यको बुद्धिको कस्तो लक्षण हुन्छ ? त्यो स्थिर बुद्धि भएको मनुष्य कसरी वोल्छ, कसरी वस्छ, कसरी हिंड्छ अर्थात् व्यवहार गर्छ ?

 

यो प्रश्न सोध्नु भन्दा पहिले अर्जुनको मनमा कर्म र बुद्धिको वारेमा शंका भएको थियो । त्यसपछि भगवानले अर्जुनलाई यो श्लोक भन्दा अघिका दुई श्लोकमा भगवानले अर्जुनलाई भन्नुभयो, 'जव तिम्रो बुद्धिले मोहकलिल र श्रुतिविप्रतिपत्ति तर्नेछ, तव तिमी योग प्राप्त गर्नेछौ ।' 

 

यस्तो सुनेपछि अर्जुनलाई लाग्यो, 'मैले पनि योग प्राप्त गरें भने म पनि योग पाउनेछु, त्यसपछि मेरो लक्षण कस्तो होला ?' यही अनुसार अर्जुनले आफ्नो व्यक्तिगत शंका पहिले सोधे ।

 

परमात्मा प्राप्त भैसकेको व्यक्तिलाई यहाँ 'समाधिस्थ' भनिएको छ । 'स्थितप्रज्ञ' भनेको साधक पनि हो, सिद्ध पनि हो । जसको विचार दृढ छ, जो साधनवाट कहिले पनि विचलित हुँदैन, त्यस्तो साधकलाई पनि 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धि भएको) भन्छन् र परमात्मतत्वको अनुभव भएपछि जसको बुद्धि स्थिर भइसकेको छ, त्यस्तो सिद्धलाई पनि 'स्थितप्रज्ञ' भन्छन् । साधक र सिद्ध दुबैलाई स्थितप्रज्ञ शब्द दिइएकोले पहिले साधकको वर्णन भैसक्यो, अव आउँदा श्लोकहरुमा सिद्धको वर्णन हुँदै छ ।

 

ज्ञानयोगी साधकलाई धेरै जसो साधन अवस्थामा नै कर्महरुदेखि उपरति भइसकेको हुन्छ; सिद्ध भएपछि ज्ञानयोगीको साधकलाई कर्महरुवाट विशेष उपराम हुन्छ । भक्तियोगी साधकलाई पनि साधन-अवस्थामा जप, ध्यान, सत्संग, स्वाध्याय आदि भगवत् सम्बन्धी  कर्महरु गर्नमा रुचि हुन्छ र यस्ता कर्महरु ऊवाट  धेरै हुन्छन् । सिद्ध-अवस्थामा त भक्तियोगी साधकको भगवत् सम्बन्धी कर्महरु विशेष हुन्छन् । यस्तो  किसिमले ज्ञानयोगी र भक्तियोगी दुबैको साधन र सिद्ध अवस्थामा अन्तर आउँदैन । उनीहरुको  दुवै अवस्थाहरुमा कर्म गर्ने प्रवाह जस्ता-को-तस्तो चलिरहन्छ । कारण कि साधन अवस्थामा उनको कर्म गर्ने प्रवाह रहन्छ र ऊ योगमा आरूढ़ हुनमा पनि कर्म नै खास कारण रहन्छन् । अतः भगवानले सिद्धको लक्षणहरूमा, साधक जसरी सिद्ध हुन सक्छ, त्यसको साधन पनि वताइदिनु भएको छ र जो सिद्ध भैसकेका छन्, तिनीहरुको लक्षण पनि वताउनुभएको छ ।

 

परमात्मामा स्थित स्थिर बुद्धि भएको मनुष्यको के लक्षण हुन्छन् ? त्यो स्थिर बुद्धि भएको मनुष्य कसरी वोल्छ ? ऊ कसरी वस्छ अर्थात् संसारमा कसरी उपराम हुन्छ ? उ कसरी हिंड्छ अर्थात व्यवहार कसरी गर्छ ?