79. No. 52 श्लोक ५९ निराहारी (इन्द्रियहरुलाई विषयवाट हटाउने व्यक्ति) मनुष्यको पनि विषय त निवृत्त हुन्छ, तर रस निवृत्त हुँदैन ।

No. 52 

 

श्लोक ५९ 

 

निराहारी (इन्द्रियहरुलाई विषयवाट हटाउने व्यक्ति) मनुष्यको  पनि विषय त निवृत्त हुन्छ, तर रस निवृत्त हुँदैन । परन्तु परमात्मतत्वको अनुभव भएपछि यस्तो स्थितप्रज्ञ पुरुषको रस पनि निवृत्त हुन्छ अर्थात् उसलाई संसारमा रसबुद्धि रहँदैन ।

 

मनुष्य निराहारी दुई किसिमले हुन्छ -- (१) आफ्नो इच्छाले भोजन त्याग्नु अथवा विरामीवाट  भोजनको त्याग हुनु र (२) सम्पूर्ण विषयहरुको त्याग गरेर एकान्तमा वस्नु अर्थात् इन्द्रियहरुलाई विषयहरुवाट हटाउनु ।

 

यो श्लोकमा इन्द्रियहरुलाइ विषयहरुवाट हटाउने साधकलाई नै निराहारी भनिएको हो ।   

 

विरामीको मनमा हुन्छ, के  गर्नु, शरीरमा विषयका वस्तु भोग गर्न  सामर्थ्य छैन, अहिले म सबै कुरा खान सक्तिन । तर म ठीक भएपछि, शरीरमा शक्ति आएपछि  अहिले खान नपाएको कुराहरु खान पाउँछु । यस्तो किसिमले विरामी पनि केही कालकोलागि निराहारी रहन्छ र उसमा रसबुद्धि रहन्छ । यस्तै इन्द्रियहरु विषयवाट हट्दा विषय त निवृत्त हुन्छन्, तर साधकको भित्र हुने रसबुद्धि, सुखबुद्धि निवृत्त हुँदैन ।

 

विषयमा राग नभएको, तीव्र वैरग्यवान साधकको रसबुद्धि साधनावास्थामा नै निवृत्त हुन्छ । तर तीव्र वैराग्य नै नभई साधनामा लागेका साधकलाई विषयको त्याग गर्दा पनि राग निवृत्त भएको हुँदैन । 

 

यो स्थितप्रज्ञको रसबुद्धि परमात्माको अनुभव भएपछि निवृत्त हुन्छ । रसबुद्धि निवृत्त भएपछि साधक स्थितप्रज्ञ भइ नै हाल्छ भन्ने नियम पनि छैन । तर स्थितप्रज्ञ भएपछि  रसबुद्धि रहँदैन -- यो नियम हो ।       

 

 

रसबुद्धि साधकको अहंतामा 'म'पनामा रहन्छ । यही रसबुद्धि स्थूलरूपले रागको रुप लिन्छ । अतः साधकले  आफ्नो अहंत़ादेखि नै रसलाई निकाली देओस् । 'म निष्काम  छु, राग गर्नु, कामना गर्नु मेरो काम होइन' भनेर ' । यस्तो किसिमले निष्कामता आएपछि अथवा निष्काम हुने उद्देश्य भएपछि रसबुद्धि रहँदैन र परमात्मतत्वको अनुभव भएपछि रसको सर्वथा निवृत्ति हुन्छ ।

 

भोगहरुको सत्ता र महत्ता मान्दा नै अन्तःकरणमा भोगहरु प्रति एक सूक्ष्म खिंचाव, प्रियता, मिठास पैदा हुन्छ, त्यसको नाम रस हो । भोग भोगिसकेपछि मनुष्य भन्छ, 'एकदम रमाइलो भयो' -- यो रसको स्मृति हो । यो रस अहम् मा रहन्छ, यही रसको स्थूलरुप राग, सुखासक्ति हो ।

 

जवसम्म संयोगजन्य सुखमा रसबुद्धि रहन्छ, तवसम्म प्रकृति तथा उसको कार्य (क्रिया, पदार्थ, व्यक्ति) को व्यक्तिसँग पराधीनता रहन्छ नै । रसबुद्धि निवृत्त भएपछि पराधीनता सर्वथा मेटिन्छ, भोगहरुको सुखको परवशता रहँदैन, भित्रदेखि भोगहरुको गुलामी रहँदैन।

 

जवसम्म अन्तःकरणमा अलि कति मात्र पनि भोगहरुको सत्ता र महत्ता रहन्छ, भोगहरुमा रसबुद्धि रहन्छ, तवसम्म परमात्माको अलौकिक रस प्रकट हुँदैन । परमात्माको अलौकिक रसको त के कुरा, परमात्माको प्राप्ति गर्नु छ -- यस्तो निश्चय पनि हुँदैन । वाहिरवाट इन्द्रियहरुको विषयहरुसँग सम्बन्ध-विच्छेद हुँदा  पनि अर्थात् भोगहरुको त्याग गर्दा पनि भित्र रसबुद्धि वनिरहन्छ । तत्वबोध भएपछि यो रसबुद्धि सुक्छ, निवृत्त हुन्छ । तात्पर्य, जव संसारवाट आफ्नो भिन्नता र परमात्मासँग  आफ्नो अभिन्नाताको अनुभव हुन्छ, तव नाशवान (संयोगजन्य) रसको निवृत्ति हुन्छ । नाशवान रसको निवृत्ति भएपछि अविनाशी (अखण्ड) रसको जागृति हुन्छ । 

         

तत्वबोध  भएपछि त रस सर्वथा निवृत्त भइहाल्छ तर तत्वबोध हुनु भन्दा पहिले पनि त्यो रसलाई महत्त्व नदिए, विचार गरे, सत्संगले, सन्तकृपाले रस निवृत्त हुन सक्छ । जसको रसबुद्धि निवृत्त भैसकेको छ , त्यस्तो तत्वज्ञ महापुरुषको संगले पनि रस निवृत्त हुन सक्छ ।

 

कर्मयोग, ज्ञानयोग र भक्तियोग -- तीनै साधनहरुवाट नाशवान् रसको निवृत्ति हुन्छ ।  जति जति कर्मयोगवाट सेवाको रस, ज्ञानयोगवाट तत्वको अनुभवको रस र भक्तियोगवाट प्रेमको रस मिल्न थाल्छ, त्यति त्यति नाशवान् रस  स्वतः छुट्दै जान्छ । जस्तो, केटाकेटी अवस्थामा खेलौनावाट रस पाइन्थ्यो, अलि ठूलो भएपछि रुपियाँ, पैसामा रस मिल्न थालेको छ, तर खेलौनाको रस छुटेको छ, त्यस्तै साधनाको रस मिल्न थालेपछि भोगहरुको रस स्वतः छुट्छ ।

 

रसबुद्धि रहेको साधकलाई जव भोग उसको अगाडि आउँछ, त्यो वेला उसको मन पग्लिन्छ तथा ऊ भोगहरुको वशमा पर्छ । परन्तु रसबुद्धि निवृत्त भएपछि भोगहरु प्राप्त हुँदा पनि तत्वज्ञ महापुरुषको चित्तमा किञ्चित् मात्र पनि कुनै विकार उत्पन्न हुँदैन । ऊ भित्र त्यस्तो भोग खिंच्ने कुनै वृत्ति नै पैदा हुँदैन । जस्तो, पशुको अगाडि रुपियाँको थैली राखिदियो भने उसमा लोभ वृत्ति पैदा हुँदैन, किनभने पशुलाई  रुपियाँ भनेको के हो भन्ने नै थाहा हुँदैन । तर तत्वज्ञ महापुरुषलाई रुपियाँ भनेको के हो  भन्ने थाहा हुन्छ, तर पनि उसमा लोभ-वृत्ति पैदा हुँदैन । जस्तो, हामी आफ्ना औंलाहरुले आफ्नो शरीरको कुनै अंग चिलाएको भागमा कन्याउँछौं र चिलाइ मेटिएपछि ती औंलाहरुमा कुनै फरक पर्दैन, कुनै विकृति आउँदैन, त्यस्तै इन्द्रियहरुद्वारा विषयको सेवन हुँदा पनि तत्वज्ञको चित्तमा कुनै विकार आउँदैन, ऊ निर्विकार नै रहन्छ । कारण, रसबुद्धि  निवृत्त भएपछि ऊ आफ्नो सुखकोलागि कुनै विषयमा प्रवृत्त नै हुँदैन । उसको प्रत्येक प्रवृत्ति अरुको हित र सुखकोलागि नै हुन्छ । आफ्नो सुखकोलागि गरिएको विषयको चिन्तनले  पनि पतन गर्छ र आफ्नो सुखकोलागि नगरिएको विषयको सेवन पनि बन्धनकरक हुँदैन । 

 

नाशवान् रस तात्कालिक हुन्छ, धेरै वेर टिकदैन । रुपियाँ प्राप्तिको वेला जुन रस मिल्छ, त्यो रस पछि रहँदैन । भोजन गर्दा आएको रस प्रत्येक गाँसमा कम हुँदै गएर अन्तमा सर्वथा मेटिन्छ, हुँदा हुँदा त्यो भोजनवाट नै अरुचि हुन्छ । परन्तु अविनाशी रस कहिले पनि कम हुँदैन, वरु जस्ता-को-तस्तो (अखण्ड) रहन्छ । नाशवान् रसको भोग गर्दा परिणाममा जडता, अभाव, शोक, रोग, भय, उद्वेग आदि अनेक विकार पैदा हुन्छन् । यी विकारहरुवाट भोगी व्यक्ति वच्न सक्तैन, किनकि विकार नै भोगको अवश्यम्भावी परिणाम हो । गीता भन्छ, काम आदि दोषहरुवाट मुक्त भएपछि नै व्यक्ति आफ्नो कल्याणको आचरण गर्न सक्छ ।