105. No. 73 श्लोक १२ यज्ञवाट पुष्ट भएका देवताहरु पनि तिमीहरुलाई माग्दै नमागी कर्तव्य-पालनकोलागि

No. 73

श्लोक १२

यज्ञवाट पुष्ट भएका देवताहरु पनि तिमीहरुलाई माग्दै नमागी कर्तव्य-पालनकोलागि आवश्यक सामग्री दिइरहने छन् । यस्तो किसिमले ती देवताहरुवाट प्राप्त सामाग्रीहरु अरुको सेवामा नलगाई आफूले नै उपभोग गर्ने मनुष्य चोर नै हो ।

पहिलो श्लोकमा वर्णित कल्याण कसरी हुन्छ भन्ने उद्देश्यले नै यो श्लोक आएको छ । हामीलाई 'कल्याण कसरी हुन्छ त् ? भन्ने प्रश्नको उत्तर हो यो ।  

यही सन्दर्भमा गीता भन्छ, भोगहरुको इच्छा भई भई हाम्रो कल्याण हुनै  सक्तैन । यहाँ यो पनि भन्न खोजिएको छ, देवताहरु त आफ्नो अधिकार भन्ने मानेर मनुष्यहरुलाई आवश्यक सामग्री जुटाइदिन्छन्, मनुष्यले नै आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्नु छ ।

हाम्रो शरीर मत-पितावाट पाइएको हो र यसको लालन-पालन पनि उहाँहरुवाट नै भएको हो । विद्या गुरुहरुवाट पाइएको हो । देवताहरु हामीहरु सबैलाई कर्तव्य-कर्मको सामग्री दिन्छन् । ऋषि सबैलाई ज्ञान दिन्छन् । पितृहरु हाम्रो सुख सुबिधाको उपाय वताउँछन् । पशु, पक्षी, वृक्ष, लताहरु अरुलाई सुख पुर्याउन स्वयम् लाई नै समर्पित गर्छन्, उनीहरुलाई यो कुराको ज्ञान नभए पनि उनीहरुवाट परोपकार भैरहेछ । यस्तो प्रकारले, हामीसंग भएका सबै सामग्री -- वल, योग्यता, पद, अधिकार, धन, सम्पत्ति, सबै हामीलाई अरुवाट मिलेको छ । यसैले यिनीहरुलाई हामीले अरुको सेवामा लगाउनु छ ।

शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि सबै पदार्थ हामीलाई संसारवाट मिलेको छ । यिनीहरु कहिले पनि हाम्रा होइनन्, हाम्रा हुने पनि होइनन् । त्यसैले, यिनीहरुलाई आफ्नो मान्नु र आफ़्नोलागि मानेर यिनीहरुवाट सुख भोग्नु  नै बन्धन हो । यो बन्धनवाट छुट्ने एक मात्र सरल उपाय, जोवाट हामीले यी पदार्थहरु पाएका छौं, ती पदार्थहरु उनीहरुकै मानेर उनीहरुकै सेवामा निष्कामभावपूर्वक लगाइदिने ।  

हामी मध्ये कसैलाई यस्तो पनि लाग्छ, यो संसारको सेवा गर्यौं भने त्यसैमा आसक्ति हुन्छ र हामी फस्छौं । तर भगवान भन्नुहुन्छ, फँस्नुको कारण आसक्ति होइन, आफ्नोलागि केही न केही लिने भाव नै हो । यसैले लिने भाव छोडेर देवताहरुले जस्तो अरुलाई सुख पुर्याउनु नै मनुष्य मात्रको परम कर्तव्य हो ।

कर्मयोगको सिद्धान्तमा आफूले पाएका सामग्री, सामर्थ्य, समय र समझदारीको सदुपयोग गर्ने नै विधान छ । प्राप्त सामग्री भन्दा वढी नयाँ नयाँ सामग्री जोड्ने पनि होइन । अतः हामीलाई मिलेका सामग्रीलाई नै अरुको हितमा लगाउने हो । आफूसँग भएको भन्दा धेरैको आवश्यकता पनि छैन । अर्को शब्दमा, जसको जति शक्ति छ, त्यति नै आशा गरिन्छ ऊसँग । झन् भगवान र देवतावाट साधकसँग भएको भन्दा वढी आशा नै कसरी हुन सक्थ्यो र ?

आफ्नो कर्तव्य-पालन नगर्ने मनुष्य सबैकोलागि मिलेको (अन्न, जल, वस्त्र आदि) भाग अरुलाई दिंदै नदिई आफू एक्लै लिइदिन्छ । त्यस्तो व्यक्तिलाई भगवान चोर भन्नुहुन्छ ।

अरुलाई दिनु पर्ने भाग नदिएर आफूले मात्रै उपभोग गर्ने व्यक्ति त चोर हो नै, तर जो सेवा-सामग्रीलाई सेवामा लगाएर आफ्नो कुनै स्वार्थ सिद्ध गर्न चाहन्छ, त्यो व्यक्ति पनि चोर नै हो । यस्तो व्यक्तिको अन्तःकरण कहिले पनि शुद्ध र शान्त हुन सक्तैन ।

हाम्रो अथवा अरु कसैको व्यष्टि शरीर कुनै पनि प्रकारले समष्टि शरीर भन्दा छुट्टै छैन र छुट्टै हुन पनि सक्तैन; किनकि समष्टिको अंशलाई नै व्यष्टि भनिन्छ । यसैले व्यष्टि (व्यक्ति)लाई आफ्नो मान्नु र समष्टि (संसार)लाई आफ्नो नमान्नु नै राग-द्वेष आदि द्वन्द्वको कारण हो, यही अहंकार, व्यक्तित्व र व्यवहारको विषमता हो । कर्मयोगको अनुष्ठानवाट यी राग-द्वेष आदि सजिलैसँग हराउँछन् । यसको कारण, कर्मयोगीको भाव यस्तो हुन्छ, 'मैले गरिरहेका सबै कामहरु मेरोलागि नभएर संसारकोलागि नै हो । अझ महत्वपूर्ण कुरो, कर्मयोगीवाट हुने कर्म आफ्नो व्यक्तिगत कल्याणकोलागि नभएर संसारको हितको उद्देश्यले प्रेरित हुन्छ । किनभने समष्टिको कल्याण भन्दा छुट्टै आफ्नो कल्याण मान्नु नै व्यक्तित्व र विषमतालाई जन्म दिनु हो, साधकको उन्नतिमा वाधा दिने पनि यही नै हो । हाम्रा शरीर, इन्द्रियहरु, मन, बुद्धि आदि सबै हामीलाई संसारवाट नै मिलेको हो । संसारवाट पाइएको वस्तु केवल आफ्नो स्वार्थसिद्धिमा लगाउनु इमान्दारी होइन ।          
हामीले यो विचार गर्नु पर्यो, कर्मयोगका यी बुँदाहरु मध्ये हामीवाट के, कतिसम्म र कस्तो हिसावले यी बुँदाहरुको सेवन भैरहेछ त ? वेला वेलामा, अझ पलपलमा आत्म मूल्यांकन हुनु पर्नेछ हाम्रो । आफ्नो मूल्यांकन आफूवाट भन्दा वढी राम्रो अरुवाट हुन सक्तैन । यसरी आफूले नै आफ्ना विगतका व्यवहारको र हालैका व्यवहारको पनि आध्यात्मिक विकासको अवलोकन नगरे त हामीले जानेका ज्ञान पनि हाम्रो भार मात्र हुनेछ । स्वामी अनुभवनान्दजी भन्नुहुन्छ, नपचेको ज्ञानी 'philosopher' हुन्छ । त्यस्तो ज्ञानीले शास्त्र त जानेको हुन्छ, तर उसको मनमा हुन्छ, 'मैले जानेको ज्ञान मेरोलागि होइन, केवल अरुकोलागि हो' । त्यसैले कर्मयोगको साथर्कता यसैमा छ, यो सिद्धान्त अनुसार हामीले जे जे जान्छौं र मान्छौं, त्यो त्यो ज्ञान हामीले व्यवहारमा लगाउनै पर्छ । नत्र यो ज्ञान 'हात्तिको स्नान' जस्तो हुनेछ, समयको वर्वादी मात्रै, अरुलाई प्रभाव पार्ने मात्रै, कुनै वस्तुको उपभोग गरेर होइन, त्यो वस्तुको चित्र हेरेर सन्तुष्ट भए जस्तो मात्रै । अहिले हामीलाई ज्ञानको भारले थिचेको छ, ज्ञानको भार भनेको अज्ञान नै हो । यस्तो भारी बोक्ने मान्छे कहिले पनि शान्त हुन सक्तैन । ज्ञानको काम नै अशान्तिको नाश गर्नु हो । अशान्तिको नाश गर्न नसक्ने ज्ञानलाई के भन्नु त हामीले । व्यवहारको ज्ञानले हाम्रो अशान्ति नष्ट हुन सक्तैन, यसैले व्यवहारको ज्ञान पनि अज्ञान नै भयो । यसरी हाम्रोलागि हितकारी के हो, अहितकारी के हो भन्ने विवेचन गर्ने काम पनि हाम्रो नै हो ।