No. 194
श्लोक ४२
अथवा (वैराग्यवान् योगभ्रष्ट) ज्ञानवान् योगीहरुको कुलमा नै जन्म लिन्छ । यस्तो प्रकारले यस्तो जन्म यो संसारमा निःसन्देह ज्यादै दुर्लभ छ ।
साधन गर्नेहरु दुई किसिमका हुन्छन् -- वासनासहित र वासनारहित । साधन राम्रो लाग्ने, साधनमा रुचि हुने र परमात्माको प्राप्तिको उद्देश्य वनाएर साधनमा लागि पनि हाल्ने तर अहिले भोगहरुमा वासना पूरापूर नछुटेको साधक अन्तसमयमा साधनदेखि विचलित भएपछि योगभ्रष्ट हुन्छ । त्यसपछि ऊ स्वर्ग आदि लोकहरुमा धेरै वर्ष वसेर शुद्ध श्रीमान् को घरमा जन्मन्छ । यस्तो योगभ्रष्टको वर्णन यो भन्दा पहिलो श्लोकमा भइसक्यो । अर्को थरी, भित्र भोगको वासना नभएको, तीव्र वैराग्य भएको, परमात्माको उद्देश्य लिएर धेरै वेगले लागेको तर पूर्णता पाइनसकेको साधक यदि कुनै कारणले योगभ्रष्ट भइहाल्यो भने स्वर्ग आदिमा जानु पर्दैन, ऊ सीधै योगीहरुको कुलमा जन्म लिन्छ । यस्तो योगभ्रष्टको कुरो यो श्लोकमा भइरहेको छ ।
'अथवा' -- तिमीले सोधेको योगभ्रष्टको कुरा त मैले तिमीलाई वताएँ । तर यो संसारदेखि विरक्त भएर, संसारदेखि विमुख भएर साधनमा लागेको भक्त पनि कुनै कारणले, कुनै परिस्थितिले तत्काल मर्यो भने अथवा उसको वृत्ति अन्तसमयमा साधनमा लागेन भने ऊ पनि योगभ्रष्ट हुन्छ । यस्तो योगभ्रष्टको गति म भन्दैछु भन्नुहुन्छ यो श्लोकमा भगवान ।
'योगिनामेव कुले भवति धीमताम्' -- परमात्मतत्व प्राप्त गरिसकेका, बुद्धि परमात्मतत्वमा स्थिर भएका तत्वज्ञ जीवन्मुक्त बुद्धिमान् योगीहरुको कुलमा त्यो वैराग्यवान् योगभ्रष्ट जन्म लिन्छ ।
'कुले' भन्नुको अर्थ, उसको जन्म साक्षात् जीवन्मुक्त योगी महापुरुषको कुलमा नै हुन्छ; किनकि श्रुति भन्छ, त्यस्ता ब्रह्मज्ञानीको कुलमा कोही पनि ब्रह्मज्ञानदेखि रहित हुँदैन अर्थात् सबै ब्रह्मज्ञानी नै हुन्छन् ।
'एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदिदृशम्' -- यसको किसिमको उसको (योगीहरुको) कुलमा हुने जन्म यो लोकमा धेरै दुर्लभ छ । अर्थ, शुद्ध सात्विक राजाहरुको, धनवानहरुका र प्रसिद्ध गुणवानहरुका घरमा जन्म हुनु पनि दुर्लभ मानिन्छ, पुण्यको फल मानिन्छ भने तत्वज्ञ जीवन्मुक्त योगी महापुरुषहरुकहाँ जन्म हुनु त दुर्लभतर -- धेरै दुर्लभ छ । कारण, ती योगीहरुको कुलमा, घरमा स्वाभाविक नै पारमार्थिक वायुमण्डल रहन्छ । त्यहाँ सांसारिक भोगहरुको चर्चा नै हुँदैन । अतः त्यहाको वायुमण्डलवाट, दृश्यवाट, तत्वज्ञ महापुरुषहरुको संगवाट, राम्रो शिक्षा आदिवाट उसलाई साधनमा लाग्न धेरै सुगम हुन्छ र ऊ (त्यो योगभ्रष्ट) केटाकेटीदेखि नै साधनमा लाग्छ । यसैले यस्ता योगीहरुको कुलमा जन्म लिने दुर्लभतर कुरा वताइएको छ ।
यहाँ 'एतत्' र 'ईदृशम्' प्रयोग भएका छन् । 'एतत्' पदले तत्वज्ञ योगीहरुको कुलमा जन्म लिने योगभ्रष्ट भन्ने बुझ्नु पर्छ र 'ईदृषम्' पदले ती तत्वज्ञ महापुरुषहरुको 'संगको अवसर प्राप्त भएको' साधक भन्ने बुझ्नु पर्छ । संसारमा दुई प्रकारका प्रजा मानिन्छन् -- विन्दुज र नादज । माता-पिताको रज-वीर्यवाट जन्मनेलाई 'विन्दुज प्रजा' भनिन्छ र महापुरुषहरुको नादवाट अर्थात् शब्दवाट, उपदेशवाट पारमार्थिक मार्गमा लाग्ने व्यक्ति 'नादज प्रजा' हुन्छ । यहाँ योगीहरुको कुलमा जन्म लिने योगभ्रष्ट 'विन्दुज' हो र तत्वज्ञ जीवन्मुक्त महापुरुषहरुको संग पाएको साधक 'नादज' हो ।यी दुबैमा साधकहरुको यस्तो जन्म र संग पाउनु धेरै दुर्लभ छ ।
शास्त्रहरूमा मनुष्य-जन्म दुर्लभ वताइएको छ, तर मनुष्यजन्ममा महापुरुषहरुको संग मिल्नु अझ दुर्लभ छ । नारदजी आफ्नो भक्तिसूत्रमा भन्छन्, 'महत्संगस्तु दुर्लभोगम्योमोघश्च' अर्थात् महापुरुषहरुको संग दुर्लभ, अगम्य र अमोघ छ । कारण, एक त उनीहरुको संग पाउनु कठिन छ र भगवानको कृपाले यस्तो संग मिलिहाले पनि ती महापुरुषहरुलाई चिन्नु कठिन छ । परन्तु उनीहरुको संग कुनै तरहले मिलिहाल्यो भने त्यो निष्फल हुँदैन । तात्पर्य, महापुरुषहरुको संग मिल्ने दृष्टिले माथि भनिएका दुवै साधकहरुलाई 'दुर्लभतर' भनिएको हो ।
श्लोक ४३
हे कुरुनन्दन ! त्यो योगभ्रष्टको त्यहाँ (त्यो जन्ममा) उसलाई पहिले मनुष्यजन्मको साधन-सम्पत्ति (अनायास) नै प्राप्त हुन्छ । त्यसपछि उसवाट साधन सिद्धिको विषयमा पुनः विशेषताले यत्न हुन्छ ।
'तत्र तं बुद्धिसंयोगम् लभते पौर्वदेहिकम्' -- तत्वज्ञ जीवन्मुक्त महापुरुषहरुको कुलमा जन्म भएपछि त्यो वैराग्यवान् साधकको के दशा हुन्छ ? भन्ने कुरा वताउन 'तत्र' पद आयो ।
'पौर्वदेहिकम्' तथा 'बुद्धिसंयोगम्' पदहरुको तात्पर्य, संसारदेखि विरक्त त्यो साधकलाई स्वर्ग आदि लोकहरुमा जानु पर्दैन, उसको त सीधै योगीहरुको कुलमा जन्म हुन्छ । त्यहाँ उसलाई अनायास नै पूर्वजन्मको साधन-सामग्री मिल्छ । जस्तो, कुनै वाटोमा हिंडदा हिंडदै कसैलाई निद्रा लाग्यो र ऊ वाटोको छेउमा सुत्यो । उसले केही वर सुतेर उठेपछि उसको वाटो त काटिएकै हुन्छ । त्यस्तै पूर्वजन्ममा त्यो साधकको जति साधन भइसकेको छ, जति राम्रा संस्कारहरु परिसकेका छन्, ती सबै साधनहरु, संस्कारहरु त्यो जन्ममा उसलाई प्राप्त हुन्छन्, जाग्रत हुन्छन् ।
'यतते च ततो भूयः सन्सिद्धौ' -- एक त त्यहाँ (संसारमा) पूर्वजन्ममा गरिएको बुद्धिसंयोग उसलाई हुन्छ र त्यहाँको संग राम्रो हुनाले साधनको राम्रा राम्रा कुराहरु हुन्छ, साधन गर्ने युक्तिहरु पाइन्छ । जति-जति ऊ नयाँ नयाँ युक्तिहरु पाउँछ त्यति त्यति साधनमा उसको उत्साह वढ़छ । यसरी ऊ सिद्धिकोलागि विशेष तत्परताले यत्न गर्छ ।
No comments:
Post a Comment