Gita: Chapter 6: Slok 36: श्लोक ३६ ध्यानयोगमा अर्जुनले मनको चंचलतालाई वाधक माने र यसलाई (मनलाई) रोक्नु वायु

No. 190 

श्लोक ३६को वांकी अंश 

ध्यानयोगमा अर्जुनले मनको चंचलतालाई वाधक माने र यसलाई (मनलाई) रोक्नु वायु रोक्नु जस्तो असम्भव माने । यसमा भगवानले मनको निग्रहकोलागि अभ्यास र वैराग्य -- यी दुई उपायहरु वताउनु भयो । यी दुइ मध्ये पनि ध्यानयोगकोलागि 'अभ्यास' मुख्य छ । 'वैराग्य' ज्ञानयोगकोलागि विशेष सहायक छ । वैराग्य ध्यानयोगमा सहायक भए पनि ध्यानयोगमा राग रहँदा रहँदै पनि मनलाई रोक्न सकिन्छ । चित्तमा रागको कारणले सिद्धिहरु प्रकट हुन्छन् । किनकि संयम, (धारणा, ध्यान, समाधि) कुनै न कुनै सिद्धिकोलागि गरिन्छ र जहाँ सिद्धिको उद्देश्य छ, त्यहाँ रागको अभाव कसरी हुन सक्छ ? तर केवल परमात्मतत्वको उद्देश्य भएको अवस्थामा धारणा, ध्यान र समाधि पनि परमात्मतत्वको सहायक हुन्छन् ।

एकाग्रता भएपछि चित्तको निरुद्ध-अवस्थामा समाधि हुन्छ । समाधि कारण शरीरमा हुन्छ र समाधिवाट पनि व्युत्थान हुन्छ । समाधि र व्युत्थान -- यी दुई अवस्थाहरुमा पनि प्रकृतिसँग सम्बन्ध छ । प्रकृतिसँग पूरापूर सम्बन्ध-विच्छेद भएपछि सहजावस्था हुन्छ । यो सहजावस्थावाट व्युत्थान हुँदैन । अतः चित्तको चंचलता रोक्ने विषयमा भगवान धेरै वोल्नु भएन; किनकि चित्त निरुद्ध गर्ने भगवानको ध्येय होइन अर्थात् भगवानले वर्णन गरेको ध्यान साधन हो, ध्येय होइन । भगवानको मतमा संसारमा भएको राग नै खास वाधा हो र यही वाधा (राग) हटाउने नै भगवानको उद्देश्य हो । ध्यान एउटा शक्ति, पूँजी हो, जसलाई लौकिक-पारलौकिक सिद्धिहरुमा ठीक प्रकारले उपयोग गर्न सकिन्छ ।         

स्वयं केवल परमात्मा चाहन्छ भने उसलाई प्रकृतिको कार्य मनसँग सम्बन्ध-विच्छेद गर्ने, मनसँग आफ्नोपन हटाउने जति आवश्यकता मन एकाग्र गर्ने छैन । अतः समाधिदेखि उप्रत भएपछि सर्वातीत तत्वको प्राप्ति हुन्छ । तात्पर्य हो, समाधि-अवस्था प्राप्त नहुन्जेल समाधिमा एउटा आकर्षण रहन्छ । त्यो अवस्था प्राप्त भएपछि समाधिमा आकर्षण नरहेर जिज्ञासुलाई समाधिसँग पनि उपरति हुन्छ । उपरति भएपछि अर्थात् सम्पूर्ण अवस्थाहरुदेखि सम्बन्ध-विच्छेद भएपछि अवस्थातीत चिन्मय-तत्वको अनुभूति स्वतः हुन्छ । यही योगको सिद्धि हो । चिन्मय-तत्वसँग स्वयंको नित्ययोग अर्थात् नित्य-सम्बन्ध छ ।

वास्तवमा ध्यानयोगको सिद्धिकोलागि मनलाई शुद्ध गर्ने जस्तो आवश्यक मन निग्रह गर्नु होइन । शुद्ध गर्ने भनेको -- मनमा विषयको राग नरहनु । मन शुद्ध गरेको व्यक्तिलाई ध्यान अलि अलि प्रयत्न गर्दा सिद्ध हुन्छ । 

यही अध्यायको एकतीसौं श्लोकमा 'सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः' पदहरुले भनेको कुरामा यही वाधा छ -- भगवदबुद्धि नहुनु र वत्तिसौं  श्लोकमा 'आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योर्जुन' पदहरुले भनिएका कुराहरुमा मुख्य वाधा हो -- राग-द्वेष नहुनु । परन्तु अर्जुनले भूलले मनको चंचलता वाधक सम्झे । वास्तवमा मनको चंचलता वाधक होइन, सबैमा भगवदबुद्धि नहुनु र राग-द्वेष नहुनु वाधक छ । राग-द्वेष रहुन्जेल सबैमा भगवदबुद्धि हुँदैन र सबैमा भगवदबुद्धि नहुन्जेल अर्थात् भगवान सिवाय अर्को सत्ताको मान्यता रहुन्जेल मनको सर्वथा निरोध हुँदैन । 

वृत्तिको निरोध गर्दा वृत्तिको सत्ता आउँछ, किनकि वृत्त्ति स्वीकार गरिन्छ, त्यसैले त निरोध गरिन्छ । स्वरूपमा कुनै वृत्ति छैन । अतः वृत्ति निरोध गर्दा केही वेरलाई त मनको निरोध होला,  त्यसपछि व्युत्थान पनि भइहाल्ला । यदि अर्को सत्ताको मान्यता नै रहेन भने व्युत्थानको प्रश्न नै हुँदैन ।कारण अर्को सत्ता नभए मन छँदै छैन ।                      

अर्जुनले भने 

श्लोक ३७ 

हे कृष्ण ! जसको साधनमा श्रद्धा छ, तर जसको प्रयत्न शिथिल छ (त्यो व्यक्ति अन्त समयमा यदि) योगवाट विचलितमना भयो भने (ऊ) योगसिद्धि प्राप्त नगरेर कुन गतिमा जान्छ ?

अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः' -- जसको साधनामा अर्थात् जप, घ्यान, सत्संग, स्वाध्याय आदिमा रूचि छ, श्रद्धा छ र गर्छ पनि, तर अन्तःकरण र वहिःकरण वशमा नहुनाले साधनमा शिथिलता छ, तत्परता छैन । यस्तो साधक अन्तसमयमा संसारमा राग रहनाले, विषयहरुको चिन्तन हुनाले आफ्नो साधनवाट विचलित भयो भने, आफ्नो ध्येयमा स्थिर रहेन भने उसको के गति हुन्छ ?

'अप्राप्य योगसंसिद्धिम् कां गतिम् कृष्ण गच्छति' -- विषयासक्ति, असावधानीको कारण अन्तकालमा मन विचलित भएको अर्थात् साधनावाट मन हटेको र यही कारण योगको संसिद्धि -- परमात्मामाको प्राप्ति भएन भने ऊ (साधक) कुन गति प्राप्त गर्छ ?

तात्पर्य, उसले (त्यो व्यक्तिले) पाप गर्न त पूरै छोडिसक्यो; अतः ऊ नरकमा त जान सक्तैन र स्वर्गको कामना नभएको कारण स्वर्गमा पनि जान सक्तैन तथा श्रद्धापूर्वक साधनमा लागेकोले उसको पुनर्जन्म पनि हुन सक्तैन । परन्तु अन्त समयमा परमात्माको स्मृति नरहनाले, अर्को चिन्तन हुनाले परमात्मा पनि प्राप्त भएन भने उसको के गति होला ? ऊ कहाँ जाला ?

'कृष्ण' सम्बोधन गर्ने तात्पर्य हो, हजुर सम्पूर्ण प्राणीहरुलाई खिंच्नुहुन्छ र ती प्राणीहरुका गति-अगति जान्नुहुन्छ तथा यी गतिहरुको विषयमा पनि जान्नुहुन्छ । अतः म हजुरलाई सोध्दै छु, योगवाट विचलित भएको साधकलाई हजुर कहाँ खिंच्नुहुन्छ ? उसलाई हजुर कस्तो गति दिनुहुन्छ ?

करणसापेक्ष साधनमा मनसँग स्वरूपमा स्थिति हुन्छ -- 'यदा विनियतं चित्त्मात्मन्येवावतिष्ठते' । अतः मनसँग सम्बन्ध रहँदा विचलितमना भएर योगभ्रष्ट हुने सम्भावना रहन्छ । करणलाई आफ्नो मान्दा नै करणसापेक्ष साधन हुन्छ । ध्यानयोगी मन (करण) लाई आफ्नो मानेर मनलाई परमात्मामा लगाउँछ । मन लगाउँदा नै ऊ योगभ्रष्ट हुन्छ । अतः योगभ्रष्ट हुन करणसापेक्षता कारण हो । यो करणसापेक्षता कर्मयोग, ज्ञानयोग, भक्तियोग -- तीनै साधनहरुमा छैन । 

ध्यानयोगीको पुनर्जन्म हुन्छ -- मन विचलित हुँदा अर्थात् आफ्नो साधनवाट भ्रष्ट हुँदा । तर कर्मयोगी अथवा ज्ञानयोगीको पुनर्जन्म हुन्छ -- आसक्ति रहंदा । भक्तियोगमा भगवानको आश्रय रहँदा भगवान आफ्नो भक्तलाई विशेष प्रकारले सेवा गर्नुहुन्छ -- 'योगक्षेमं वहाम्यहम्', 'मच्चित्तः सर्वदुर्गाणी मत्प्रसादात्तरिस्यसि' ।