No.173
श्लोक १५
मनलाई वश गरेको योगी आफ्नो मनलाई यसरी सँधै परमात्मामा लगाउँदै ममा सम्यक् स्थिति, निर्वाणपरमा शान्ति पाउँछ ।
मनमा अधिकार हुने मनुष्य 'नियतमानस' हो । साधकको उद्देश्यमा केवल परमात्मा नै रहँदा ऊ 'नियतमानस' हुन सक्छ । उसको सम्बन्ध परमात्मासँग भन्दा अरुसँग रहँदैन । कारण, मन संसारमा रहुन्जेल उसको मन नियत हुन सक्तैन ।
साधकवाट ठूलो गल्ति हुन सक्छ, ऊ आफूलाई गृहस्थ मान्छ र साधन ध्यानयोगको गर्छ । यसो गर्दा ध्यानयोगको सिद्धि चांडै हुन सक्तैन । अतः साधकले आफूलाई गृहस्थ, साधु, ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शुद्र आदि कुनै वर्ण-आश्रमको नमानेर यस्तो मान्ने, 'म त खालि ध्यान गर्ने व्यक्ति हुँ । ध्यानवाट परमात्माको प्राप्ति गर्नु मेरो काम हो । सांसारिक ऋद्धि-सिद्धि पाउने उद्देश्य मेरो होइन ।' यसरी अहंताको परिवर्तन भएपछि मन स्वाभाविक नै नियत हुनेछ । किनकि अहंतामा नै अन्तःकरण र वहिःकरणको प्रवृत्ति स्वाभाविक हुन्छ । तात्पर्य, मनलाई संसारवाट हटाएर परमात्मामा लगाइरहनु पर्छ ।
ध्यानयोगको अभ्यास प्रतिदिन नियमितरूपले हुनुपर्छ । कहिले योगको अभ्यास गर्ने, कहिले नगर्ने गर्दा ध्यानयोगको सिद्धि चांडै हुँदैन । अर्को कुरो, परमात्माको प्राप्तिको लक्ष्य एकान्तमा अथवा व्यवहारमा निरन्तर वनिरहनु पर्छ ।
भगवानमा हुने वास्तविक स्थितिलाई 'निर्वाणपरमा' शान्ति भनिएको छ । यस्तो स्थिति पाएपछि अरु केही पाउनु वांकी रहँदैन । ध्यानयोगीलाई निर्वाणपरमा शान्ति प्राप्त हुन्छ ।
'निर्विकल्प स्थिति' र 'निर्विकल्प बोध'मा पहिले निर्विकल्प स्थिति हुन्छ, त्यसपछि निर्विकल्प बोध हुन्छ । यही निर्विकल्प बोधलाई यहाँ 'निर्वाणपरमा शान्ति' भनिएको हो ।
शान्ति दुई प्रकारका हुन्छन् -- शान्ति र परमशान्ति । संसारको त्याग (सम्बन्ध-विच्छेद)ले 'शान्ति' हुन्छ र परमात्मतत्वको प्राप्ति भएपछि 'परमशान्ति' हुन्छ । यही परमशान्तिलाई गीतामा 'नैष्ठिकी शान्ति', शश्वच्छान्ति' आदि नामहरुले र यहाँ निर्वाणपरमा शान्ति नामले भनिएको छ ।
श्लोक १६
हे अर्जुन ! यो योग न धेरै खानेलाई र न विल्कुल नखानेलाई सिद्ध हुन्छ तथा न धेरै सुत्नेलाई र न विल्कुल नसुत्नेलाई नै सिद्ध हुन्छ ।
धेरै खाने व्यक्तिलाई योग सिद्ध हुँदैन । कारण अन्न धेरै खानाले अर्थात् भोक नलागी खानाले अथवा भोक भन्दा धेरै खानाले, तिर्खा धेरै लाग्नाले पानी धेरै पिउनु पर्छ । धेरै अन्न खाएर धेरै पानी पिउँदा पेट भारी (गह्रुँगो) हुन्छ । पेट भारी हुँदा शरीर पनि भारी जस्तो लाग्छ । शरीरमा आलस्य हुन्छ । यसो हुँदा कुनै काम गर्न अथवा साधन, भजन, जप, ध्यान गर्न मन लाग्दैन । न सजिलोसँग वस्न सकिन्छ र न सुखपूर्वक सुत्न सकिन्छ, न यता-उति हिंड्न-डुल्न नै मन लाग्छ । अजीर्ण आदि हुँदा शरीरमा रोग लाग्छ । यसैले धेरै खाने व्यक्तिको योग कसरी सिद्ध हुन सक्छ ?
त्यस्तै विल्कुल नखानेलाई पनि योग सिद्ध हुँदैन । किनकि भोजन नगर्दा मनमा वेला वेलामा भोजनको चिन्तन हुन्छ । शरीरमा शक्ति कम हुन्छ । शरीर निर्धो भई हिंड्न-डुल्न पनि गाह्रो हुन्छ, सुतिरहन मन लाग्छ । वाँच्न पनि असहज हुन्छ । वसेर गर्ने अभ्यास पनि गर्न सकिंदैन । चित्त परमात्मामा लाग्दैन । अतः यस्तो व्यक्तिको योग कसरी सिद्ध होला ?
धेरै सुत्ने स्वभाव भएकोलाई पनि योग सिद्ध हुँदैन । कारण, धेरै सुत्दा वानी विग्रन्छ अर्थात् वेला वेलामा निद्रा लागिरहन्छ । यसै वसिरहन सजिलो लाग्छ । यसो हुँदा मनमा संकल्प-विकल्प भइरहन्छन् । शरीर अल्छी हुन्छ । आलस्यले गर्दा वस्न पनि कठिन हुन्छ । अतः ऊ योगको अभ्यास गर्न सक्तैन, अनि योगको सिद्धि कसरी होला ?
हे अर्जुन ! धेरै सुत्ने व्यक्तिलाई योगको सिद्धि नभएपछि विल्कुल नसुत्नेलाई कसरी योगको सिद्धि होला ? किन कि आवश्यकता अनुसार ननिदाएर, धेरै समय विउँझदा पनि निद्राले सताउँछ । यसरी योगको अभ्यास हुन सक्तैन ।
सात्विक मनुष्यहरुमा पनि कहिले सत्संगको, सात्विक गहिरो कुराहरुको, भगवानका कथाहरुको अथवा भक्तहरुको चरित्रहरुको प्रसंग आउँदा, कथा भन्दा, सुन्दा रस, आनन्द आउँछ, त्यो वेला उनीहरुलाई निद्रा लाग्दैन । तर उनीहरुको विउंझनु अर्कै किसिमको हुन्छ अर्थात् राजसी-तामसी वृत्ति भएकाहरुको जस्तो विउंझनु सात्विक वृत्ति भएकाहरुको हुँदैन । त्यसरी विउंझदा सात्विक मनुष्यहरुले पाउने आनन्दमा निद्राको विश्रामको खुराक हुन्छ । अतः कति रात विउंझिरहंदा पनि उनीहरुलाई अरु समयमा निद्राले दुःख दिंदैन । यति मात्रै होइन, उनीहरुको यस्तो जागा रहनु पनि उनीहरुलाई गुणातीत रहन सहायता गर्छ । तर राजसी र तामसी वृत्ति भएकाहरुले राति यसरी जागा रहँदा उनीहरुलाई अरु वेला निद्राले दुःख दिन्छ र रोग पैदा हुन्छ ।
त्यस्तै भक्तहरु भगवानको नाम-जपमा, कीर्तनमा, भगवानको विरहमा भोजन गर्न विर्सन्छन्, उनीहरुलाई भोकले दुःख दिंदैन । उनीहरुलाई भोक नलागे पनि 'अनश्नत:' हुँदैनन् । किनभने, भगवानतिर लाग्दा उनीहरुवाट जे जस्तो हुन्छ, त्यो 'सत्' नै हुन्छ ।
No comments:
Post a Comment