Gita: Chapter 6: Slok 35: श्लोक ३५ हे महावाहो ! यो मन वडो चंचल छ र यसलाई निग्रह गर्न पनि धेरै कठिन छ भन्ने तिम्रो भनाइ

No. 188

श्री भगवानले भन्नुभयो 

श्लोक ३५ 

हे महावाहो ! यो मन वडो चंचल छ र यसलाई निग्रह गर्न पनि धेरै कठिन छ भन्ने तिम्रो भनाइ विल्कुल ठीक हो । परन्तु हे कुन्तिनन्दन ! अभ्यास र वैराग्यद्वारा यसको नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । 

'असंशयं महावाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्' -- यहाँ 'महावाहो' सम्बोधनको तात्पर्य, शूरवीरता वताउनुमा छ अर्थात् अभ्यास गर्दा कहिले पनि झर्को मान्नुहुन्न । आफूमा धैर्यपूर्वक त्यस्तै शूरवीरता राख्नु पर्छ । 

अर्जुनले पहिले चंचलताको कारण मनको निग्रह गर्न वहुत गाहारो भन्ने कुरा वताए । त्यही कुरामा भगवान भन्नुहुन्छ, 'तिमीले भनेको कुरो एकदम साँचो हो, यसमा कुनै शंका छैन; किनकि मन वडो चंचल छ र यसको नियन्त्रण गर्न पनि धेरै गाह्रो छ ।

'अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते' -- अर्जुनकी माता कुन्ती वहुत विवेकवती तथा भोगहरुदेखि विरक्त रहने स्वभावकी थिइन् । कुन्तीले भगवान कृष्णसँग विपत्तिको वरदान मागेकी थिइन् । त्यसैले भगवानले यहाँ 'कौन्तेय' सम्बोधन गरेर अर्जुनलाई कुन्ती माताको सम्झना दिंदै भन्नुहुन्छ, जस्तो तिम्रो माता कुन्ती विरक्त छन्, त्यस्तै तिमी पनि संसारदेखि विरक्त भएर परमात्मामा लाग अर्थात मनलाई संसारदेखि हटाएर परमात्मामा लगाऊ । 

मनलाई वारम्वार ध्येयमा लागउने काम 'अभ्यास' हो । यो अभ्यासको सिद्धि हुन धेरै समय लाग्छ । समय पनि निरन्तर लागोस्, दिनदिनै लागोस् । कहिले अभ्यास गरियो, कहिले गरिएन -- यस्तो हुनु भएन । तात्पर्य, अभ्यास निरन्तर हुनुपर्छ र आफ्नो ध्येयमा महत्व तथा आदरबुद्धि हुनु पर्छ । यसरी अभ्यास गरे अभ्यास दृढ हुन्छ ।

अभ्यासका दुई भेद छन् -- (१) आफ्नो लक्ष, ध्येयमा मनोवृत्ति लगाउने र अर्को वृत्ति आए अर्थात् अरु कुनै पनि चिन्तन आए त्यसको उपेक्षा गरिदिने, त्यसमा उदासीन हुने ।

(२) जहाँ जहाँ मन जान्छ, त्यहाँ त्यहाँ नै आफ्नो लक्ष, इष्ट देख्ने ।

माथि उल्लिखित दुई साधनहरु वाहेक मन लगाउने अरु कति उपायहरु छन् । ती हुन् -- 

(१) साधकले ध्यान गर्न वस्दा सबभन्दा पहिले दुई चोटी सास वाहिर फ्याँकेर यस्तो भावना गर्नु कि मैले मनले संसार सम्पूर्णतया निकालें, अव मेरो मन संसारको चिन्तन गर्नेछैन, भगवानको नै चिन्तन गर्नेछ र चित्तमा जे सुकै आउनेछ, भगवानको स्वरूप नै आउने छ । भगवान सिवाय मेरो मनमा अर्को कुरा आउनै सक्तैन । अतः भगवानको स्वरूप त्यही हो, जुन मनमा आउँछ | यो वासुदेव: सर्वम् को सिद्धान्त हो । यसो हुँदा मन परमात्मामा नै लाग्नेछ ।

(२) भगवानको नामको जप गर्ने, तर जपमा दुई कुराको ख्याल राख्ने -- एउटा, नामको उच्चारणमा खालि समय जान नदिने अर्थात् 'रा.……म.….रा..…म' यस्तो किसिमले विस्तारै विस्तारै नाम उच्चारण गर्ने, तर वीचको समय खालि जान नदिने अर्को, नाम नसुनी जान नदिने अर्थात् जप गर्दा गर्दै त्यो नाम पनि सुन्ने ।

(३) आफूले उच्चारण गरेको नामको मनले निगरानी राख्ने अर्थात् त्यो नाम औंला अथवा मालाले नगनेर मनले नै नामको उच्चारण गरिने र मनले पनि नामको गन्ती गर्ने ।

(४) एउटा नाम त वाणीले उच्चारण गर्ने अर्को नाम मनले जप गर्ने; जस्तो -- वाणीले त 'राम-राम-राम'को उच्चारण गर्ने र मनले 'कृष्ण-कृष्ण-कृष्ण'को जप गर्ने । 

(५) राग-रागिनीसँग वोलेर नामको कीर्तन गर्ने जस्तै राग-रागिनीसँग मनले नामको कीर्तन गर्ने । 

(६) चरणदेखि लिएर मुकुटसम्म र मुकुटदेखि लिएर चरणहरुसम्म भगवानको स्वरूपको चिन्तन गर्ने । 

(७) भगवान मेरो अगाडि उभिनुभएको छ -- यस्तो ठानेर भगवानको स्वरूपको चिन्तन गर्ने । भगवानको दाहिने चरणको पांच औंलाहरुमा मन मनै पाँच नाम लेखिदिने । औंलाहरुको माथिल्लो भागको लम्बाइमा तीन नाम लेखिदिने । चरणहरु अड्ने अघिल्लो भागमा, त्यो भागको सन्धिमा, दुई नामहरुको कडा (वाला) वनाइदिने । फेरि त्यो अघिल्लो भागको लम्बाइमा तीन नाम लेखिदिने । घुँडा भन्दा तल र माथि एउटा एउटा नामको गोलो कडा (वाला) वनाइदिने        

अर्थात् गोलाकार नाम लेखिदिने । उरु (तिघ्रा) को लम्वाइमा तीन नाम लेखिदिने ।आधी (दाहिनेतिरको) कमरमा दुई नामको कन्धनी वनाइदिने । तीन नाम पसलीमा लेखिदिने । दुई नाम काँधमा र तीन नाम पाखुरामा (हातको माथिल्लो भागमा) लेख्ने । कुहिना भन्दा तल र माथि दुई नामहरुको कडा वनाइदिने । फेरि तीन नाम (कुहिना भन्दा तल) नाडी भन्दा माथि लेख्ने । नाडीमा दुइ नामहरुको वाला वनाउने । गलामा चार नामहरुको आधा हार र कानमा चार नामहरुको कुण्डल वनाइदिने । मुकुटको दाहिने आधा भागमा छ नाम लेखिदिनु अर्थात् तलको भागमा दुई नामहरुको कडा (वाला) र माथिको भागमा दुई नामहरुको कडा वनाइदिने । 

तात्पर्य हो, भगवानको दाहिने अंगमा चरणदेखि लिएर मुकुटसम्म चवन्न नाम अथवा मन्त्र आउनु पर्छ । यसले भगवानको एक परिक्रमा हुन्छ, भगवानका सम्पूर्ण अंगहरुको चिन्तन हुन्छन् र एक सय आठ नामहरुको एउटा माला वन्छ ।यो भन्दा धेरै गर्न खोजे धेरै पनि गर्न सकिन्छ । 

यसरी अभ्यास गर्ने अनेक रुप, अनेक तरिकाहरु छन् । यस्तै अरु तरिकाहरु साधक स्वयं सोच्न सक्छ ।

अभ्यासको सहायताकोलागि 'वैराग्य'को जरुरत छ । कारण, संसारको भोगहरुदेखि जति जति राग घट्छ, उति उति मन परमात्मामा लाग्नेछ ।

संसारको राग पूर्णरूपले हटेपछि मनमा संसारको रागपूर्वक चिन्तन हुनेछैन । अतः पुराना संस्कारहरुको कारण कहिले कुनै स्फुरणा भइहाले पनि त्यो स्फुरणालाई उपेक्षा गरिदिने अर्थात् त्यसमा (त्यो स्फुरणामा न राग गर्ने न द्वेष नै गर्ने । त्यसो भए त्यो स्फुरणा आफैं मेटिन्छ । यसरी अभ्यास र वैराग्यले मनको नियन्त्रण हुन्छ, मन पकडमा आउँछ । 

वैराग्य हुन धेरै उपाय छन् । जस्तो --

(१) संसार प्रतिक्षण वदलिन्छ र स्वरूप कहिले पनि तथा कुनै पनि क्षण वदलिंदैन । अतः संसार हामीसँग छैन र हामी संसारसँग छैनौं । जस्तो, वाल्यावस्था, युवावस्था हामीसँग रहेनन् । यस्तो विचार गरे संसारसँग वैराग्य हुन्छ ।

(२) आफ्नो भनिने कुटुम्वी, सम्बन्धीहरु हामीवाट अनुकूलताको इच्छा राख्छन् भने आफ्नो शक्ति, सामर्थ्य, योग्यता समझ अनुसार उनको न्याययुक्त इच्छा पूरा गर्ने र परिश्रम गरेर उनको सेवा गर्ने । तर तिनवाट आफ्नो अनुकूलता तथा केही पाउने इच्छा पूर्णरूपले त्याग्ने । यसरी आफ्नो सामर्थ्य अनुसार वस्तु दिंदा र परिश्रम अनुसार सेवा गर्दा पुरानो राग मेटिन्छ र उनीहरुवाट केही पनि नखोज्दा नयाँ राग पैदा हुँदैन । यसरी संसारदेखि स्वाभाविक वैराग्य हुन्छ ।

(३) जति पनि दोष, पाप, दुःख सबै संसारको राग, दुःखवाट नै पैदा हुन्छन् र  सुख, शान्ति सबै राग-रहित हुनाले नै पाइन्छ । यस्तो विचार गर्दा वैराग्य भइहाल्छ ।