No. 189
श्लोक ३६
मन पूरा वशमा नभएको व्यक्तिले योग पाउन कठिन छ । परन्तु उपायपूर्वक यत्न गर्ने तथा मन वशमा गर्ने साधकलाई योग प्राप्त हुन सक्छ । यस्तो मेरो मत छ ।
'असम्यतात्मना योगो दुष्प्राप' भगवान भन्नुहुन्छ -- 'मेरो मतमा त योग सिद्ध नभएका व्यक्तिलाई योग सिद्ध हुन कठिन छ । कारण, योगको सिद्धिमा मनको चंचलता भन्दा पनि मन वशमा नहुनु वाधक छ । जस्तो, पतिव्रता स्त्री मन वशमा त राख्छे, तर त्यसलाई एकाग्र गर्न सक्तिन । अतः ध्यानयोगीले आफ्नो मन वशमा गर्नु पर्छ । मन वशमा भएपछि ऊ आफ्नो मनलाई जहाँ मन लाग्यो त्यहीं लगाउन सक्छ, जति वेर लगाउन चाह्यो, त्यति वेर लगाउन सक्छ र जहाँवाट हटाउन चाह्यो, त्यहाँवाट हटाउन पनि सक्छ । साधकहरुको यस्तो प्रवृत्ति हुन्छ, उनीहरु साधन त श्रद्धापूर्वक गर्छन् तर तिनीहरुको प्रयत्नमा शिथिलता रहन्छ । यसले गर्दा साधकमा संयम रहँदैन अर्थात् मन, इन्द्रियहरु, अन्तःकरणको पूर्णतया संयम हुँदैन । यही कारण योग हुन कठिन हुन्छ अर्थात् परमात्मा सदा-सर्वत्र विद्यमान रहँदा पनि चांडै प्राप्त हुनुहुन्न ।
भगवानतिर लाग्ने वैष्णव संस्कार भएका साधकहरुलाई मांस आदिमा हुने जस्तो अरुचि साधकलाई विषयभोगहरुमा हुँदैन अर्थात् विषय-भोग त्यति निषिद्ध र पतन गर्ने देखिंदैन उनीहरुलाई । कारण, विषयभोगहरुको धेरै अभ्यास भएकोले उनीहरुलाई मांसमा जस्तो ग्लानि हुँदैन । मांस आदि निषिद्ध वस्तु खाँदा पतन भइहाल्छ तर त्यो भन्दा पनि धेरै पतन हुन्छ -- रागपूर्वक विषयभोगहरु भोग्दा । कारण, मांस आदिमा त 'यो निषिद्ध वस्तु हो' भन्ने भावना त रहन्छ, तर भोगहरु भोग्दा 'यो निषिद्ध हो' भन्ने भावना रहँदैन । यही कारण हामी भित्र रहेको भोगहरु भोग्ने संस्कार वडो भयंकर हुन्छ । तात्पर्य, मांस आदि खाँदा लागेको पाप त दण्ड भोगेर नष्ट हुनेछ र यो पापले पछि अरु पापमा पनि लगाउँदैन । परन्तु रागपूर्वक विषयभोगहरुको सेवन गर्दा पर्ने संस्कार जन्म-जन्मान्तरसम्म विषयभोगहरुमा र उनीहरुको रुचिको परिणामस्वरूप पापहरुमा लगाइ रहन्छन् ।
तात्पर्य हो, साधकको अन्तःकरणमा विषयभोगहरुको रुची रहेको कारणले नै उ सम्यतात्मा हुन पाउँदैन, मन इन्द्रियहरुलाइ आफ्नो वशमा गर्न पाउँदैन । यसैले उसलाई योगको प्राप्तिमा अर्थात् ध्यानयोगको सिद्धिमा कठिनता हुन्छ ।
'वश्यात्मना: तु यतता शक्यो वाप्तुमुपायतः' -- तर तत्परतापूर्वक साधनमा लागेको अर्थात् ध्यानयोगको सिद्धिकोलागि ध्यानयोगको उपयोगी आहार-विहार, सुत्ने-उठ्ने आदि उपायहरुको अर्थात् नियमहरुको नियतरूपले र दृढतापूर्वक पालन गर्ने, मन पूर्णरूपले आफ्नो वशमा भएको साधकले योग पाउन सक्छ अर्थात् उसलाई ध्यानयोगको सिद्धि मिल्न सक्छ, यस्तो मेरो मत छ -- 'इति मे मतिः ।
वश्यात्मा हुने उपाय हो -- सब भन्दा पहिले आफूले आफैंलाई यस्तो ठान्ने -- 'म भोगी हैन, म जिज्ञासु हुँ । त्यसैले तत्व जान्ने नै मेरो काम हो; म भगवानको हुँ भने सेवा गर्ने मेरो काम हो; म भगवानको हुँ भने केवल भगवानमा अर्पित हुने काम मेरो हो; म सेवक हुँ भने केवल सेवा गर्ने नै मेरो काम हो । कसैवाट केही चाहने मेरो काम होइन ।' -- यसरी आफ्नो अहंताको परिवर्तन गरिदियो भने मन धेरै चांडै वशमा हुन्छ ।
मन शुद्ध भएपछि यो स्वतः वशमा हुन्छ । मनमा उत्पत्ति-विनाशशील वस्तुहरुमा राग रहनु नै मनको अशुद्धि हो । साधकलाई परमात्मप्राप्तिको नै दृढ उद्देश्य भयो भने उत्पत्ति-विनाशशील वस्तुहरुको राग हट्छ, र मन शुद्ध हुन्छ ।
व्यवहारमा साधकले सावधान रहनु पर्यो, कहिले कुनै अंशमा अरुको हक आफूमा नआओस्; किनकि अरुको हक लिंदा मन अशुद्ध हुन्छ । कहिं नोकरी गर्दा, कुल्लीकाम गर्दा पैसा त पाइन्छ, तर आफूले पाउने भन्दा धेरै काम गर्नु । व्यापार गर्दा वस्तुको तौल, नाप या गिन्ती अरुहरु भन्दा ज्यादा दिन नसके पनि कम नदिइयोस् । मजदूर आदिलाई पैसा दिंदा उसलाई कामवाट मिल्ने भन्दा पनि धेरै पैसा दिइयोस् । यसरी व्यवहार गर्दा मन शुद्ध हुन्छ ।
No comments:
Post a Comment