Gita: Chapter 6: Slok 40: श्लोक ४० पृथानन्दन ! उसको (साधकको) न त यो लोकमा र न परलोकमा नै विनाश हुन्छ; किनकि हे बाबु !

No. 192 

श्रीभगवानले भन्नुभयो  

श्लोक ४० 

पृथानन्दन ! उसको (साधकको) न त यो लोकमा र न परलोकमा नै विनाश हुन्छ; किनकि हे बाबु ! कल्याणकारी काम गर्नेको दुर्गति हुँदैन ।

जसको अन्तकालमा परमात्माको स्मरण हुँदैन, उसको कहिं पतन त हुने होइन -- यो कुरालाई लिएर अर्जुनको हृदयमा धेरै व्याकुलता छ । यो व्याकुलता भगवानवाट लुकेको छैन । अतः भगवान अर्जुनलाई 'कां गतिम् कृष्ण गच्छति' -- यो प्रश्नको उत्तर दिनु भन्दा पहिले नै अर्जुनको हृदयको व्याकुलता हटाउनु हुन्छ । 

'पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते' -- हे पृथानन्दन ! साँचो हृदयले साधन गर्ने मनुष्यको न यो जन्ममा पतन हुन्छ र न मरेपछि पतन हुन्छ । तात्पर्य, उसको योगमा जति स्थिति वनिसकेको छ, त्यो भन्दा तल ऊ गिर्दैन । उसको साधन-सामग्री नष्ट हुँदैन । उसको पारमार्थिक उद्देश्य वदलिंदैन । अनादिकालदेखि जन्मिरहेको र मारिरहेको जस्तो ऊ पछि पनि जन्मने र मर्ने गरिरहँदैन -- यस्तो पतन उसको हुँदैन । 

भरत मुनि भारतवर्षको  राज्य छोडेर एकान्तमा तप गर्थे । त्यहाँ दयापरवश भएर उनी हरिणको वच्चामा आसक्त भए । यसले गर्दा अर्को जन्ममा उनलाई हरिण वन्नु पर्यो । परन्तु उनले गरेको त्याग, तप, जति सबै साधनको जम्मा पूँजी हरिणको जन्ममा पनि नष्ट भएन । उनलाई हरिणको जन्ममा पनि पूर्वजन्मको कुरा सम्झना थियो । यस्तो सम्झना त मनुष्य जन्ममा पनि हतपति हुँदैन । त्यसैले उनी (भरत राजा) हरिणको जन्ममा पनि सानैदेखि आमासँग वसेनन् । त्यो हरिण हरियो पात पनि नखाएर सुकेको पात खान्थ्यो । तात्पर्य, आफ्नो स्थितिवाट नगिरेको हुनाले हरिणको जन्ममा पनि ती राजाको पतन भएन । यही किसिमले, पहिले मनुष्यजन्ममा सेवा गर्ने, जप-ध्यान गर्ने र आफ्नो उद्धारको विचार गर्ने स्वभाव भएका व्यक्तिहरु कुनै कारणवश योगभ्रष्ट भए भने तथा यो लोकमा पशु-पक्षी नै वने पनि उनीहरुको राम्रो स्वभाव र सत्संस्कार नष्ट हुँदैनन् । 

'न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिम् तात गच्छति' -- भगवानले यो श्लोकको पूर्वार्धमा अर्जुनलाई 'पार्थ' भन्नुभो । यो शब्द आत्मीय सम्बन्धको द्योतक हो । अर्जुनका सबै नामहरुमा भगवानलाई यो 'पार्थ' नाम धेरै प्यारो थियो । यहाँ यो श्लोकको उत्तरार्धमा त्यो भन्दा प्यारो शब्द भन्दै भगवान भन्नुहुन्छ, 'हे तात ! कल्याणकारी काम गर्नेको  दुर्गति हुँदैन ।' यो 'तात' शब्द पूरा गीतामा यही एक चोटी आएको छ । यो शब्द अत्यन्तै प्रेमको द्योतक हो । 

यो श्लोकमा भगवानले सबै साधकहरुलाई आश्वासन दिंदै भन्नुहुन्छ, कुनै पनि साधनले, साँचो हृदयले कल्याणकारी काम गर्ने भक्तको दुर्गति हुँदैन । 

उसको दुर्गति हुँदैन -- यस्तो भन्नुको तात्पर्य, मनुष्य शरीर पाइएको नै कल्याणकारी कार्यमा लाग्न हो ।त्यसैले आफ्नो हितको काममा लागेको र संग्रहमा आसक्त नभएको व्यक्ति, जुनसुकै मार्गवाट हिंडे पनि, दुःख पाउंदैन । किनकि उसको ध्येय चिन्मय-तत्व म (परमात्मा) हुँ, त्यसैले उसको पतन हुँदैन ।उसको रक्षा म गर्नेछु, त्यसपछि उसको दुर्गति कसरी हुन सक्छ ?

मेरो दृष्टि स्वतः समस्त प्राणीको हितमा रहन्छ । मतिर लाग्ने, आफ्नो परम हितकोलागि उद्योग गर्ने मनुष्य मलाई धेरै प्यारो लाग्छ; किनकि वास्तवमा ऊ मेरो नै अंश हो, संसारको होइन । उसको वास्तविक सम्बन्ध मसँग नै छ । संसारसंग उसको वास्तविक सम्बन्ध छैन । उसले मसँगको वास्तविक सम्बन्ध, असली लक्ष चिन्यो, अनि उसको दुर्गति कसरी हुने ? उसले गरेको साधन नष्ट कसरी हुने ? हो, कहिले कहिले हेर्दा ऊ मोहित भएको जस्तो देखिन्छ, उसको साधन छुटेको जस्तो पनि देखिन्छ; तर यस्तो परिस्थिति उसको अभिमानको कारण उसको अगाडि आउँछ । म पनि उसलाई चेताउन, उसको अभिमान हटाउन यस्ता घटनाहरु घटाइदिन्छु । यस्तो परिस्थितिमा ऊ व्याकुल हुन्छ र मतिर झन् वेगले दौडन्छ । जस्तो, गोपीहरुको मद (अभिमान) देखेर म रासमा अन्तर्धान भइदिंदा सबै गोपीहरु डराए । उनीहरु अझ वढी व्याकुल भएपछि म ती गोपीहरुको समुदायको वीचमा नै प्रकट भइदिएँ । उनीहरुले यो विषयमा सोध्दा मैले भनें -- 'मया परोक्षम् भजता तिरोहितम्' अर्थात् 'तिमीहरुले भजन गर्दा गर्दै नै मेरो अन्तर्धान भएको थियो । तिमीहरुको याद र तिमीहरुको हित मवाट छुटेको छैन ।' यसरी हृदयले नै  मेरो साधन गर्नेलाई धेरै ठूलो स्थान छ । यसको कारण, अनन्त जन्महरुदेखि भुलिरहेको यो व्यक्ति केवल मतर्फ लागेपछि ऊ मलाई धेरै प्यारो लाग्छ; किनकि उसले अनेक योनिहरुमा धेरै दुःख पाएर अहिले सन्मार्गमा आएको छ । एउटा माताले आफ्नो सानो वच्चालाई रक्षा, पालन र हित गरिरहने जस्तै म पनि त्यो साधकको साधन र उसको हितको रक्षा गर्दै उसको साधन वढाइरहन्छु । 

तात्पर्य, एक चोटी मात्रै साधनको संस्कार परेको व्यक्तिको संस्कार कहिले पनि नष्ट हुँदैन । कारण, परमात्माकोलागि गरिने काम 'सत्' नै हुन्छ -- 'कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते' अर्थात् त्यसको अभाव हुँदैन । यही कुरा भगवान यहाँ भनिरहनु भएको छ, कल्याणकारी काम गर्ने कुनै पनि मनुष्यको दुर्गति हुँदैन । उसका वनेका जति सद्भाव, स्वभाव, त्यो प्राणी कुनै कारणवश कुनै पनि योनिमा गए पनि अथवा कुनै पनि परिस्थितिमा परे पनि उसका ती सद्भाव उसलाई कल्याण गरेर छोड्छन् । यदि ऊ कुनै कारणले कुनै नीच योनिमा गयो भने पनि त्यहाँ पनि आफ्नो सजातीय योनिहरु भन्दा उसको स्वभावमा फरक रहनेछ ।

यहाँ शंका हुन सक्छ, अजामिल जस्तो शुद्ध ब्राह्मण पनि वेश्यागामी भयो, विल्वामंगल पनि चिन्तामणि नामको वेश्याको वशमा भयो भने यिनीहरुको जीवित-अवस्थामा नै पतन कसरी भयो ?यसको समाधान हो, अरुलाई त उनीहरुको पतन भए जस्तो लाग्छ, तर वास्तवमा उनीहरुको पतन भएन,  किनकि अन्तमा उनीहरुको उद्धार नै भयो ।  अजामिललाई लिन भगवानका पार्षद आए र विल्वमंगल भगवानका भक्त भए । यसरी उनीहरु पहिले सदाचारी थिए र अन्तमा पनि उनीहरुको उद्धार भयो, खालि वीचमा मात्रै उनीहरुको दशा राम्रो भएन । तात्पर्य, कुनै कुसंगले, कुनै विघ्न-वाधाले, कुनै असावधानीले उसको भाव र आचरण गिर्न सक्छ र 'म को हुँ, म के गरिरहेछु, मैले के गर्नु पर्छ' भन्ने कुराको विस्मृति भएर ऊ संसारको प्रवाहसँग वग्न सक्छ । तर पहिलेको साधन अवस्थामा उसले गरिसकेको साधन र संसारसँग टुटिसकेको सम्बन्ध कहिले कुनै अवस्थामा छुट्दैन, ऊ भित्र सुरक्षित रहन्छ । उसलाई कुनै वेला अनुकूल समयमा अथवा कुनै ठूलो आपत आएको वेलामा उसको भित्रको भाव प्रकट हुन्छ र ऊ भगवानतिर लाग्छ । हो, साधनमा वाधा पर्नु, भाव र आचरणहरुवाट पतन हुनु, तथा परमत्मप्राप्तिमा ढिलाइ हुनु -- यो दृष्टिले त उसको पतन भएकै हो । अतः उपर्युक्त उदाहरणहरुवाट साधकले यो शिक्षा लिनु पर्छ, हामीले हरदम सावधान रहने हो, हामी कुनै वेला पनि कुसंगमा नपर्ने हो, कहिं विषयहरुको वशीभूत भएर आफ्नो साधन छोड्नु नपरोस् र कहिं विपरीत कामहरुमा नलागौं ।