No १९१
श्लोक ३८
हे महावाहो ! संसारको आश्रयदेखि रहित र परमात्मप्राप्तिको मार्गमा मोहित अर्थात् विचलित (यसरी) दुवैतिरवाट भ्रष्ट भएको साधक के छिन्न-भिन्न भएको वादल जस्तो नष्ट त हुँदैन ?
'अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मण पथि' -- त्यो (साधक) सांसारिक प्रतिष्ठावाट त जानी जानी रहित भएको छ अर्थात् उसले संसारको सुख-आराम, आदर-सत्कार, यश-प्रतिष्ठा आदिको कामना त छोडेको छ, यी वस्तुहरु प्राप्त गर्ने उद्देश्य उसको छँदै छैन । यसरी संसारको आश्रय छोडेर ऊ परमात्मप्राप्तिको मार्गमा हिंड्यो; तर जीवित अवस्थामा परमात्माको प्राप्ति भएन र अन्तसमयमा साधनदेखि विचलित भयो अर्थात् उसलाई परमात्माको स्मृति रहेन ।
'कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्
वादलको दृष्टान्त यहाँ पूरै मिल्दैन । कारण, त्यो वादलको टुक्रा जुन वादलवाट छुट्टियो र ऊ गइरहेको अर्को वादल तथा उ स्वयं (वादलको टुक्रो) -- एकै जातिका हुन् अर्थात् तीनै जड हुन् । तर जुन साधकले संसार छोड्यो, ऊ संसार र जसको प्राप्तिकोलागि हिंड्यो, त्यो परमात्मा र ऊ स्वयं (साधक) -- यी तीनै एक जातिका हैनन् । यी तीनैमा संसार जड हो र परमात्मा तथा स्वयं चेतन हो । यसैले 'पहिलो आश्रय छोड्यो र अर्को आश्रय प्राप्त गरेन' -- यो विषयमा नै उपर्युक्त दृष्टान्त ठीक देखिन्छ ।
यो श्लोकमा अर्जुनको प्रश्नको आशय यो छ, साक्षात् परमात्माको अंश हुँदा जीवको अभाव त कहिले हुन सक्तैन । यदि यसको (जीवको) भित्र संसारको उद्देश्य भएको भए, संसारको आश्रय भएको भए यो स्वर्ग आदि लोकहरुमा अथवा नरकहरुमा तथा पशु-पक्षी आदि आसुरी योनिहरुमा जाने थियो, तर ऊ रहने त संसारमा नै हो । उसले संसारको आश्रय छोडिदियो र उसको उद्देश्य केवल परमात्मा प्राप्ति भयो, तर प्राणहरु रहँदा परमात्मा प्राप्त भएन र अन्तकालमा कुनै कारणले त्यो उद्देश्य अनुसार साधनमा स्थिति पनि रहेन, परमात्मचिन्तन पनि रहेन भने त्यो त्यहाँवाट पनि भ्रष्ट भयो । यस्तो साधक कुन गतिमा जाला ?
यदि यो श्लोकमा 'परमात्मा प्राप्तिदेखि र साधनदेखि भ्रष्ट (च्युत) भयो' भन्ने अर्थ लिइन्छ भने यस्तो भन्न नै सकिने थिएन । कारण कि वादलको दृष्टान्त ठीक हुने थिएन । वादलको टुक्रो एक वादल छोडेर अर्को वादल तर्फ गयो, तर अर्को वादलसम्म पुग्नु भन्दा पहिले नै वीचैमा वायुले छिन्न-भिन्न भयो । यो दृष्टान्तमा स्वयं वादलको टुक्राले पहिलो वादल छोड्यो र अर्को वादलसम्म पुगेन, त्यसैले त ऊ उभयभ्रष्ट (दुवैतिरवाट भ्रष्ट) भयो । परन्तु साधकलाई अहिले परमात्मप्राप्ति भएको छैन भने उसलाई परमात्मा प्राप्तिदेखि भ्रष्ट (च्युत) भएको कसरी भन्ने ?
अर्को कुरो, साध्यको प्राप्तिपछि साधक साध्यवाट कहिले च्युत हुनै सक्तैन अर्थात् कुनै पनि परिस्थितिमा ऊ साध्यसँग छुट्टै रहन सक्तैन, त्यसलाई छोड्न सक्तैन । अतः उसलाई साध्यसँग च्युत रहेको भन्न मिल्दैन । हो, उसलाई 'साधनभ्रष्ट' त भन्न सकिन्छ, तर 'उभयभ्रष्ट' भन्न सकिंदैन । अतः यहाँ वादलको दृष्टान्त अनुसार त्यही व्यक्तिलाई 'उभयभ्रष्ट' भन्न युक्तिसंगत देखिन्छ, जसले संसारको आश्रय थाहा पाउँदा पाउँदै पनि आफ्नो तर्फवाट छोड्यो र परमात्मा प्रप्तितिर लाग्यो, तर अन्तसमयमा कुनै कारणले परमात्माको याद रहेन, साधनवाट विचलितमना भयो । यसरी संसार र साधन -- दुबैमा उसको स्थिति नभएकोले ऊ उभयभ्रष्ट भएको हो । अर्जुनले पनि सैतिंसौं श्लोकमा 'योगाच्चलितमानस:' भनेका छन् र यो श्लोकमा 'अप्रतिष्ठ:', 'विमूढो ब्रह्मण; पथि' र 'छिन्नाभ्रमिव' भनेका छन् । यसको तात्पर्य यही हो, उसले संसार छोडदियो र परमात्माको प्राप्तिको साधनवाट विचलित भयो, मोहित भयो ।
श्लोक ३९
हे कृष्ण ! मेरो यो सन्देह सर्वथा हटाउन (हजुर नै) योग्य हुनुहुन्छ; किनकि यो संशय काट्न हजुर सिवाय अरु कोही सक्तैन ।
'एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः' -- परमात्मप्राप्तिको उद्देश्य भएकोले साधक पाप कर्महरुदेखि त सर्वथा रहित भयो, यसैले ऊ नरकहरुमा त जान सक्तैन र स्वर्गको ध्येय नभएकोले ऊ स्वर्गमा पनि जान सक्तैन । मनुष्ययोनिमा आउने उसको उद्देश्य छैन, यसैले ऊ त्यसमा पनि आउन सक्तैन र परमात्मप्राप्तिको साधनदेखि पनि विचलित भयो । यस्तो साधक के छिन्न-भिन्न वादल जस्तो नष्ट त हुँदैन ? यही मेरो आशय हो ।
'त्वदन्य: संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते' -- यो संशयको सर्वथा छेदन गर्ने अन्य कोही पनि हुन सक्तैन । यसको तात्पर्य हो, शास्त्रको कुनै गम्भीरता होस्, शास्त्रको कुनै गहन विषय होस्, कुनै यस्तो कठिन पंक्ति होस् जसलाई आफैं अर्थ लाग्न गाह्रो होस्, त्यसलाई शास्त्रको ज्ञाताले पनि बुझाउन सक्छ । तर योगभ्रष्टको गति के हुन्छ ? यसको उत्तर ऊ (विद्वान्) दिन सक्तैन । हो, योगीले यो कुरा केही हदसम्म जान्न सक्छ, तर ऊ सम्पूर्ण प्राणीहरुको गति-अगतिलाई अर्थात् जाने-आउनेलाई जान्न सक्तैन; किनकि ऊ 'युञ्जान योगी' हो अर्थात् अभ्यास गरेर योगी वनेको हो । अतः ऊ त्यहिंसम्म जान्न सक्छ, जहाँसम्म उसलाई जाने सीमा छ । परन्तु हजुर त 'युक्त योगी' हुनुहुन्छ अर्थात् अभ्यास, परिश्रम विना नै सर्वत्र सबै कुरा जान्ने हुनुहुन्छ । हजुर जस्तो जानकार कुनै हुनै सक्तैन । हजुर साक्षात् भगवान हुनुहुन्छ र सम्पूर्ण प्राणीहरुको गति-अगति जान्ने हुनुहुन्छ । अतः यो योगभ्रष्टको गति विषयक प्रश्नको उत्तर हजुर नै दिन सक्नु हुन्छ । हजुर नै मेरो संशय हटाउन सक्नुहुन्छ ।
अर्जुनलाई भगवानको भगवत्तामा विश्वास थियो, त्यसैले उनी योगभ्रष्टको गतिको विषयमा प्रश्न गर्छन् र भन्छन्, यो कुरा हजुर सिवाय अरु कोही वताउन सक्तैन । भगवान श्रीकृष्णको भगवत्तामा विश्वास भएको कारण नै उनले एक अक्षोहिणी सेना छोडेर निःशस्त्र भगवानलाई मात्र स्वीकार गरेका थिए ।
No comments:
Post a Comment