सत् No. 195
श्लोक ४४
ऊ (श्रीमान् हरुको घरमा जन्म लिने योगभ्रष्ट मनुष्य) भोगहरुको परवश भएर पनि त्यो पहिले मनुष्य-जन्ममा गरिएको अभ्यास (साधन)को कारण नै (परमात्मातिर) खिंचिन्छ; किनकि योग (समता)को जिज्ञासु पनि वेदहरुमा भनिएको सकाम कर्महरुको अतिक्रमण गर्छ ।
'पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोपि सः' -- योगीहरुको कुलमा जन्म लिने योगभ्रष्टले पाउने संग, शिक्षा, साधनको सुविधा, वायुमण्डल श्रीमान्रहरुको घरमा जन्म लिनेले पाउँदैन । परन्तु स्वर्ग आदि लोकहरुमा जानु भन्दा पहिले मनुष्य-जन्ममा गरे जति योगका साधन, संसारिक भोगहरुको त्याग, उसको अन्तःकरणमा परेका राम्रा संस्कारहरु त्यो मनुष्य-जन्ममा गरिएको अभ्यासको कारण नै भोगहरुमा आसक्त हुँदा हुँदै पनि ऊ परमात्मातिर जवर्जस्ती खिंचिन्छ ।
'अवशोपि' भन्नुको तात्पर्य, ऊ (साधक) श्रीमान् हरुको घरमा जन्म लिनु भन्दा पहिले धेरै वर्षहरुसम्म स्वर्ग आदि लोकहरुमा रहेको छ । त्यहाँ उसलाई भोग धेरै भयो र यहाँ (साधारण घरको तुलनामा) श्रीमान् हरुको घरमा पनि भोगहरु धेरै भयो । उसको मनमा भोगको आसक्ति अहिले सबै मेटिएको छैन, यसैले ऊ भोगहरुको परवश हुन्छ । परवश भएपछि अर्थात् इन्द्रियहरु, मन आदि भोगहरुमा आकर्षित भइरहँदा पनि पूर्वको (पहिले)को अभ्यासको कारण पनि ऊ जवर्जस्ती परमात्मातिर खिंचिन्छ । कारण, भोग वासना जति नै प्रवल भए पनि हुन् त् 'असत्' नै । त्यो असत् भोग-वासनाको जीवको -स्वरूपसँग कुनै सम्बन्ध छैन । ध्यानयोग सम्बन्धी गरिएका सबै साधन, साधनका संस्कार जति नै साधारण भए पनि तिनीहरु 'सत्' नै हुन् । ती सबै जीवको सत्-स्वरूपको अनुकूल हुन् । त्यसैले ती संस्कार भोगहरुको परवश भएका योगभ्रष्टलाई भित्रैदेखि खिंचेर परमात्मातिर लगाइदिन्छन् ।
'जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते' -- यो प्रकरणमा अर्जुनको प्रश्न थियो, साधनमा लागेको शिथिल प्रयत्न गर्ने साधक अन्तसमयमा योगवाट विचलित भयो भने उसले योगको संसिद्धि नपाएर कुन गतिमा जान्छ अर्थात् कहिं उसको पतन त हुँदैन ? यसको उत्तरमा भगवानले यो लोकमा र परलोकमा योगभ्रष्टको पतन नहुने कुरा भनेर यो श्लोकको पूर्वार्धसम्म भन्नुभयो । अव यो श्लोकको उत्तरार्धमा योगमा लागेका योगीको वास्तविक महिमा भन्न योगको जिज्ञासुको महिमा भन्नुहुन्छ भगवान ।
योगको जिज्ञासुले पनि वेदहरुमा भनिएको सकाम कर्म र तिनका फलहरुको अतिक्रमण गर्छ अर्थात् ती भन्दा माथि उठ्छ भने योगभ्रष्टकोलागि त भन्नै के पर्यो र ! अर्थात् उसको पतनको कुनै शंका नै छैन । ऊ योगमा प्रवृत्त भइसक्यो; अतः उसको उद्धार अवश्य हुन्छ ।
यहाँ 'जिज्ञासुरपि योगस्य' पदहरुको अर्थ, अहिले योगभ्रष्ट नभएको र योगमा प्रवृत्त पनि नभएको; तर योग (समता) लाई महत्व दिने र त्यसलाई प्राप्त गर्न चाहने योगको जिज्ञासु पनि शब्दब्रह्म अर्थात् वेदहरुमा सकाम कर्मको भाग अतिक्रमण गर्छ ।
योगको जिज्ञासु साधारण व्यक्तिहरु जस्तो संग्रहलाई महत्व दिंदैन, तर तिनको उपेक्षा गरेर योगलाई अधिक महत्व दिन्छ । उसको भोग र संग्रहको रुचि मेटिएको हुँदैन, तर ऊ सिद्धान्तले योगलाई नै महत्व दिन्छ । त्यसैले त्यो व्यक्ति योगारूढ़ भएको छैन, तर योगको जिज्ञासु छ, योग पाउन चाहन्छ । यो जिज्ञासा मात्रैको पनि यति महात्म्य छ, ऊ, त्यो व्यक्ति, वेदहरुमा भनिएको सकाम कर्महरु र तिनका फलहरुदेखि माथि उठ्छ । यसवाट सिद्ध हुन्छ, यहाँको भोगहरु पनि सबै मेट्न नसकेको र तत्परताले योगमा पनि लाग्न नसकेको व्यक्तिको पनि यति महत्व छ भने योगभ्रष्टको विषयमा त भन्नै के पर्यो र ? यस्तै कुरो भगवानले दोस्रो अध्यायको चालीसौं श्लोकमा भन्नु भयो, योग (समता) को आरम्भ पनि नष्ट हुँदैन र त्यसको थोरै मात्र अनुष्ठान पनि महान् भयवाट रक्षा गर्छ अर्थात् कल्याण गर्छ ।फेरि योगमा प्रवृत्त भइसकेको व्यक्तिको पतन कसरी हुन सक्छ ? उसको कल्याण भइहाल्छ, यसमा कुनै सन्देह छैन ।
'योगभ्रष्ट' धेरै विशेषता भएको मनुष्यको नाम हो । कस्तो विशेषता ? गीताको सातौं अध्यायमा भनिसकियो, मनुष्यहरूमा हजारौं हजारौं मध्ये कोही एउटाले मात्रै सिद्धिको यत्न गर्छ । त्यही सिद्धिकोलागि यत्न गर्ने नै योगभ्रष्ट हुन्छ ।
योगमा लाग्नेहरुको महिमा धेरै छ । यो योगको जिज्ञासु पनि शब्दब्रह्मको अतिक्रमण गर्छ अर्थात् ऊँचो भन्दा ऊँचो ब्रहमलोक आदि लोकहरुदेखि पनि उसलाई अरूचि हुन्छ । किनभने, ब्रह्मलोक पनि पुनरावर्ती हो र ऊ (जिज्ञासु) चाहन्छ अपुनरावर्ति । योगको जिज्ञासा मात्रै हुन पनि यति ठूलो महिमा छ भने योगभ्रष्टको महिमा कति होला ? किनकि उसको उद्देश्यमा समता (योग) आयो, त्यसैले त ऊ योगभ्रष्ट भयो, ऊ सकामभावले ठूला-ठूला यज्ञ, दान, आदि गर्ने व्यक्तिहरु भन्दा नीचो हुँदैन, श्रेष्ठ नै हुन्छ । यसको कारण, त्यो साधकको उद्देश्य समता भएकोले । समताको उद्देश्य भएको व्यक्ति शब्दब्रह्मको अतिक्रमण गर्छ ।
योगभ्रष्टको प्रसंगवाट साधकहरुलाई उत्साह दिलाउने विचित्र कुरो छ -- यदि साधक 'मलाई त परमात्माको नै प्राप्ति गर्नु छ' -- भन्ने दृढताले निश्चय गर्छ भने उ शब्दब्रहमको अतिक्रमण गर्छ ।
(२) यदि साधक आरम्भमा 'समता' पाउन सक्तैन भने उसको रुचि या उद्देश्य समता-प्राप्तिको हुनुपर्छ । तात्पर्य, साधक जस्तो भए पनि उसको रुचि या उद्देश्य सँधै ऊँचो हुनुपर्छ । साधकको रुचि या उद्देश्यपूर्तिको लगन जति तेज र तीव्र हुन्छ, त्यति नै छिटो उसको उद्देश्यको सिद्धि हुन्छ । भगवानको स्वभाव छ, उहाँ साधक के गर्छ भन्ने हेर्नुहुन्न, यो हेर्नुहुन्छ, साधक के चाहन्छ ।
एउटा प्रज्ञाचक्षु (आँखा नदेख्ने) सन्त सँधै मन्दिरमा (भगवानको विग्रहको दर्शन गर्न) जाने गर्थे । एक दिन उनी मन्दिर जाँदा कसैले सोध्यो, 'तिमी यहाँ किन आएको ?' सन्तले उत्तर दिए, 'दर्शन गर्न आएको ।' फेरि त्यो प्रश्नकर्ताले सोध्यो, 'तिमी त देख्न सक्तैनौं नि ?' ती सन्तले उत्तर दिए, 'मैले नदेखे पनि के हुन्छ त के भगवान मलाई देख्नुहुन्न ? म उहाँलाई देख्दिन, तर उहाँ त मलाई देखिहाल्नु हुन्छ, यसैले मेरो काम वन्छ ।'
यसै गरी हामीले समता प्राप्त गर्न नसके पनि हाम्रो रुचि र उद्देश्य समताको नै रहनुपर्छ, यो कुरा भगवान देखिहाल्नु हुन्छ । यसरी हाम्रो काम वनिहाल्छ ।
सांसारिक पुण्य पापको अपेक्षाले (द्वन्द्वयुक्त) छ, तर भगवानको सम्बन्ध (सत्संग, भजन, आदि)वाट हुने पुण्य (योग्यता, सामर्थ्य) विलक्षण छ । यसैले सांसारिक पुण्य मनुष्यलाई भगवानमा लगाउँदैन, तर भगवत्सम्बन्धी पुण्य मनुष्यलाई भगवानमा नै लगाइदिन्छ । यो पुण्य फल दिएर नष्ट हुँदैन । सांसारिक कामनाहरु छोड्नु र भगवानतिर लाग्नु -- दुवै भगवत्सम्बन्धी पुण्य हुन् ।
'पूर्वाभ्यासेन तेनैव' पदहरुको तात्पर्य, वर्तमान जन्ममा सत्संग, सच्चर्चा, आदि नहुँदा पनि केवल पूर्वजन्मको कारण नै परमात्मामा लागिन्छ । यो पूर्वाभ्यासमा क्रिया (प्रवृत्ति) छैन, गति छ । जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते मा पनि क्रिया हुने अभ्यास नभएर गति भएको अभ्यास छ । तात्पर्य, यो अभ्यासमा प्रयत्न पनि छैन र कर्तृत्व पनि छैन, तर गति छ । गतिमा स्वतः परमात्मातिर खिंच्ने शक्ति छ । क्रिया भएको अभ्यास गरिन्छ र गति भएको अभ्यास स्वतः हुन्छ ।
No comments:
Post a Comment